انقلاب مشروطه در لابه لاي کتاب
تهران_خبرگزاري ميراث فرهنگي
اگر سفرنامه ها، خاطرات، كتابهاي كلي گوي كه مثلا شعر فارسي يا تاريخ ايران را از دوران باستان تا عصر مشروطه دنبال ميكنند و بسا كتاب و رساله نه چندان مرتبط را از آثار مرتبط با نهضت مشروطه جدا كنيم، به چند كتاب تحقيقي و تحليلي در اين عرصه ميرسيم؟
اين نوشتار به همين موضوع اختصاص دارد و ميكوشد نيم نگاهي به آثاري داشته باشد كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي، درباره جنبش مشروطيت به چاپ رسيدهاند.
تاليفات و تحقيقاتي را كه در ذيل بحث مشروطه قرار ميگيرد، ميتوان در دو بخش كلي، تقسيم بندي كرد؛ نخست آثاري كه توسط خود روشنفكران و انديشمندان آن دوران نوشته شده و ديگر كتابهايي كه به قلم نويسندگان و پژوهشگران معاصر، عصر مشروطه را بررسي كرده است.
از آثار دسته نخست كه بعد از پيروزي انقلاب به چاپ رسيدهاند، بايد كتاب �الفباي جديد و مكتوبات� را نام برد. اين كتاب، نوشته �فتحعلي آخوندزاده� است و با گردآوري �حميد محمدزاده� در سال 1357 منتشر شده است. همين سال، يعني در آستانه انقلاب، كتاب ديگري از اين انديشمند، تحت عنوان �مقالات فارسي، مقالات فلسفي با ويرايش ح.صديق به چاپ رسيده است.
�طالبوف تبريزي� از ديگر روشنفكران عصر مشروطه است كه اتفاقا او هم در ايام پيروزي انقلاب، اقبالي براي انتشار آثارش مييابد؛ در سال 1357 كتاب �آزادي و سياست� از وي به كوشش �ايرج افشار� منتشر ميشود. اين كتاب شامل دو مقاله به نام هاي �ايضاحات در خصوص آزادي� و �سياست طالبي�، است. در همين سال، �سياست طالبي�، به صورت كتابي مستقل نيز انتشار يافت. اين كتاب به كوشش رحيم رييسنيا، محمدعلي محمدنيا و علي كاتبي به چاپ رسيده بود.
در سال 1363 نيز فريدون آدميت كه از چهرههاي برجسته در بررسي و تحليل نهضت مشروطه است، كتابي را منتشر ساخت با عنوان �انديشههاي طالبوف تبريزي�. آدميت همچنين كتاب مهم ديگري دارد كه با عنوان �ايدئولوژي نهضت مشروطيت ايران� به چاپ رسيده است. اين كتاب، دو جلد است و جلد اول آن در سال 1355 به چاپ رسيده، ولي تاريخ انتشار جلد دوم آن، سال1370 است.
از اين نويسنده و پژوهشگر، آثار ديگري نيز درباره عصر مشروطه به چاپ رسيده است. يكي از اين آثار، كتابي است با عنوان �ميرزا آقاخان كرماني�، كه در سال 1357 منتشر شده است. از ميرزا آقاخان كرماني، كتابي هم با عنوان �نامههاي تبعيد�، به كوشش هما ناطق و محمد فيروز در سال 1365 انتشار يافته است.
از روشنفكران عصر مشروطه، در كنار فتحعلي آخوندزاده و طالبوف تبريزي، بايد از ميرزا ملكم خان نام برد كه تاثير آرا و انديشههاي او در شكل گيري انقلاب مشروطه، انكار شدني نيست. جالب اين كه از وي نيز در مقطع انقلابي ديگر، يعني در سال 1357، كتابي به چاپ رسيده است: �اصول مذهبي ديوانيان� كتابي هم در سال 1369 منتشر شده با عنوان �ميرزا ملكم خان� كه نويسنده آن حامد الگار است و ترجمهاش را مرتضي عظيما انجام داده است.
�سيد جمالالدين واعظ اصفهاني�، از ديگر چهره هاي عصر مشروطه به شمار ميرود. در سال 1357 كتابي درباره وي با عنوان �شهيد راه آزادي سيدجمالالدين واعظ اصفهاني�، به چاپ رسيده است. اقبال يغمايي نويسنده اين كتاب است و سيد محمدعلي جمالزاده و محمد ابراهيم باستاني پاريزي بر آن مقدمه نوشتهاند.
سال 1363 نيز دو عنوان كتاب از واعظ اصفهاني به زيور طبع آراسته شده است، يكي كتاب �روياي صادقه� به كوشش صادق سجادي و ديگري �لباس التقوي� به كوشش هما رضواني. همان گونه كه گفته شده در ايام پيروزي انقلاب اسلامي، انتشار آثاري كه درباره انقلاب مشروطه بود، اقبال بيشتري يافت.
يكي از آثاري كه در اين مقطع به چاپ رسيد، كتاب �انقلاب مشروطيت ايران� است. اين كتاب، نوشته يوري سرگيويچ ايوانف است و در سال 1357 با سه ترجمه مجزا به چاپ رسيده است: آذر تبريزي، اردشير استخر و كاظم انصاري، مترجمان اين كتاب هستند.
از ديگر آثاري كه در سالهاي پيروزي انقلاب به چاپ رسيدهاند و به بحث مشروطه اختصاص داشتهاند، بايد به �نامههاي سياسي دهخدا� اشاره كرد. اين كتاب در سال 1358 به كوشش �ايرج افشار�، منتشر شده است.
در سال 1362 نيز چهار عنوان كتاب در اين عرصه انتشار يافته است؛ �يادداشتهاي سپهسالار تنكابني�، به كوشش محمدولي خلعتبري، �خاطرات سيدعلي محمددولت آبادي ليدر اعتداليون� با مقدمه حسامالدين دولتآبادي، �حيات يحيي�، به قلم يحيي دولتآبادي و �يادداشتها و خاطرات سردار ظفر بختياري� با مقدمه سيفالله وحيدنيا. �بررسي و تحقيق در جنبش مشروطيت ايران؛ بررسي كامل ابعاد تحصن مشروطهخواهان در سفارت انگليس، از ديگر آثاري است كه درباره اين عصر دورانساز نوشته شدهاند. نويسنده اين كتاب رسول جعفريان است و سال انتشار آن به 1369 برميگردد.
در همين سال جلد اول از �مجموعه مكاتبات، اسناد، خاطرات و آثار �فيروز ميرزا فيروز نصرتالدوله� به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان به چاپ رسيد. اين دو، در سال 1366 نيز گزيدهاي از مجموعه اسناد عبدالحسين ميرزا فرمانفرما را در سه جلد به دست انتشار سپرده بودند. تا اين جاي بحث، چند بار به به اسم �ايرج افشار�، و كوششهاي او در عرصه تدوين مدارك آن دوران، اشاره شد.
يكي ديگر از آثاري كه به كوشش وي منتشر شده است، چنين عنواني دارد: �قباله تاريخ و نمونههايي از اعلاميهها، بيانيهها، شبنامهها، روزنامهها و فوقالعادههاي دولتي، حزبي، سياسي، بازرگاني، فرهنگي در دوره انقلاب مشروطيت تا پايان سلطنت احمد شاه�. اين كتاب در سال 1368 عرضه شده است. �خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق� عنوان كتاب ديگري به كوشش افشار است كه در سالهاي 1362 _ 1361 انتشار يافته است.� وي همچنين مولف كتابي است با عنوان �اوراق تازه ياب مشروطيت و نقش تقيزاده كه سال 1359 به چاپ رسيده است.
از ميان پژوهشگران خارجي كه به تحقيق درباره عصر مشروطه پرداختهاند، بايد ن.پ مامونتوف را نام برد. وي كتابي دارد با عنوان �بيماران مجلس شوراي اسلامي در سال 1326ق؛ حكومت تزار و محمدعلي شاه�. اين كتاب با ترجمه اشرفالدين قهرماني در سال 1363 به زيور طبع آراسته شده است.
�نهضت مشروطه ايران بر پايه اسناد وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران� عنوان كتاب ديگري در اين عرصه است كه در سال 1370 با مقدمه علياكبر ولايتي عرضه شده است. از آثار نشر شده در باب مشروطه، بايد به كتاب �مقدمات مشروطيت� تاليف �هاشم محيطمافي�، نيز اشاره كرد. اين كتاب در سال 1363 به كوشش �مجيد تفرشي و جواد جانفدا� منتشر شده است.
�نقش كودكان و نوجوانان در جنبش مشروطه� عنوان كتابي است كه از منظري متفاوت به اين دوران نگاه كرده است. اين كتاب در سال 1359 به قلم عبدالحسين ناهيد انتشار يافته است. يك سال بعد نيز كتابي از همين محقق به نام �زنان ايران در جنبش مشروطه� به چاپ رسيده است. �خاطرات و اسناد حسينقلي خان نظامالسطنه مافي�، نيز از آثاري است كه به وقايعنگاري عصر مشروطه ميپردازد و در سال 1362 به كوشش معصومه مافي، منصوره اتحاديه، سيروس سعدونديان و حميد رامپيشه منتشر شده است. در همين عرصه، بايد از كتاب �خاطرات و اسناد� نيز نام برده اين كتاب در سال 1364 با قلم سيفالله وحيدنيا به علاقهمندان بحث مشروطه عرضه شده است.
در عرصه آثار وقايع نگارانه در باب نهضت مشروطه، بيترديد بايد به مجموعه �كتاب آبي�، نيز اشاره كرد. اين مجموعه شامل، گزارشهاي محرمانه وزارت امور خارجه انگليس درباره انقلاب مشروطيت ايران است.
ميرزا ابوالحسن خان اصفهاني، محمودبن نصيرالدوله بدر و ميرزا حسنخان اصفهاني، مترجمان اين مجموعه هستند. مجموعه �كتابي آبي�، در هشت جلد، به كوشش احمد بشيري طي سالهاي 1368 _ 1362 منتشر شده است. مجموعهاي مشابه با �كتاب آبي� نيز تحت عنوان �كتاب نارنجي� وجود دارد. اين مجموعه، شامل گزارشهاي سياسي وزارت امور خارجه روسيه تزاري درباره انقلاب مشروطه ايران است.
�كتاب نارنجي� هم به كوشش احمد بشيري و در چهار جلد، طي سالهاي 1368 _ 1366 به چاپ رسيده است. بخشي از گزارشهاي �كتاب آبي� كه به مشروطه گيلان ميپرداخته، در سال 1368 به كوشش محمد روشن منتشر شده است. از ديگر كتابهايي كه نهضت مشروطه را از منظر جغرافيايي به بحث نشسته است، بايد به كتاب �سرد رود در انقلاب مشروطيت� اشاره كرد. اين كتاب، نوشته محمد سامع است و تاريخ چاپ آن به سال 1364 برميگردد. �قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران� به قلم بهزاد طاهرزاده، از ديگر آثاري است كه بر مبناي جغرافيا به بحث درباره مشروطه پرداخته است. اين كتاب با مقدمه �حسن تقيزاده� و �رضازاده شفق� در سال 1363 به چاپ رسيده است.
�نهضت آزاديخواهي مردم فارس در انقلاب مشروطيت ايران� كتاب ديگري است كه در اين عرصه قرار ميگيرد. جهانگير قائم مقامي مولف اين كتاب است كه در سال 1359 آن را به دست چاپ سپرده است. نيمنگاهي به كتابهايي كه تا به اين جا، معرفي شدهاند، همچنان نشان ميدهد كه بيشتر اين آثار، در سالهاي اوليه پس از پيروزي انقلاب، به چاپ رسيدهاند. يكي از اين كتابها �تنبيهالامه و تنزيه المله في لزوم المشروطيه يا حكومت از نظر اسلام� به قلم محمدحسين ناييني است. اين كتاب در سال 1360 با مقدمه و توضيحات سيد محمود طالقاني منتشر شده است.
كتاب �تشييع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق� نيز در همين سال به چاپ رسيده است. عبدالهادي حائري نويسنده اين كتاب است. از ديگر كتابهاي منتشر شده در اين ايام، بايد �ايران در آستانه انقلاب مشروطيت و ادبيات مشروطه� را نام برد كه در سال 1357 به قلم باقر مومني انتشار يافته است. يك سال بعد نيز كتاب �برخي ملاحظات پيرامون تاريخ انقلاب مشروطيت� تاليف رحيم نامور به چاپ رسيده است. همچنين كتابي با عنوان �سير و تفحصي در مشروطيت و پس از آن� در سال 1361 به قلم علياكبر ولايتي منتشر شده است.
چند سال بعد، يعني در سال 1366، شاهد انتشار كتاب �اقتصاد سياسي ايران از مشروطيت تا سقوط رضا شاه� تاليف محمدعلي كاتوزيان هستيم. در ميان كتابهاي زندگينامهاي در باب عصر مشروطه، ميتوان كتاب �زندگي سياسي قوامالسلطنه� را نام برد.
تاريخ چاپ اين كتاب، 1365 است و جعفر مهدينيا تاليف آن را به عهده داشته است. در همين عرصه، علياكبر نقيپور نيز كتاب �يارمحمدخان سردار مشروطه� را سال 1369 منتشر ساخته است. در همين سال، زندگينامه مستوفيالممالك نيز به همت حميد نيري عرضه شده است.
ميتوان با اشاره به دو كتاب از حسين ملكي، پرونده كتابهايي را كه تا دهه 70 درباره نهضت مشروطه منتشر شدهاند، بست و وارد دهه بعدي شد؛ �دولتهاي ايران در عصر مشروطيت� و �دولتمدران ايران در ساختار نهادها در عصر مشروطيت� اسامي كتابهاي اين پژوهشگر است.
هر دوي اين كتابها در سال 1370 به چاپ رسيدهاند. از پيروزي انقلاب تا سال 1370 هيچ كتابي از احمد كسروي به بازار نشر ايران، عرضه نشده است، اما در سال 1373 كتاب �تاريخ مشروطه ايران� به چاپ رسيده و پس از آن، به چاپهاي مكرر رسيده است.
�تاريخ هيجده ساله آذربايجان، بازمانده تاريخ مشروطه ايران� عنوان كتاب ديگري از كسروي است كه در سال 1378، پس از سالها، دوباره انتشار مييابد. در سال 1376 نيز كتابي با عنوان �كسروي و تاريخ مشروطه ايران� به قلم سهراب يزداني منتشر شده است. از ابتداي دهه 70 تاكنون، آثار نسبتا زيادي در حوزه انقلاب مشروطه به چاپ رسيدهاند، اما بسياري از اين كتابها، عصر مشروطه را به عنوان مبدا يا منتهاي يك بحث در نظر گرفتهاند. مثلا كتابي در اين ايام، منتشر شده است با عنوان �اسناد دادگاهها و هياتهاي منصفه مطبوعاتي از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي�. اما در اين جا، ما به كتابهايي اشاره ميكنيم كه مشخصا به دوران مشروطه و مسايل و موضوعات آن اختصاص دارند. براي مثال، در سال 1377 كتابي به چاپ رسيده است، تحت عنوان �انجمنهاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطه�. اين كتاب، نوشته ژانت آفاري است و مترجم آن جواد يوسفيان بوده است. از همين نويسنده، كتاب ديگري نيز به فارسي ترجمه شده كه �انقلاب مشروطه ايران� نام دارد، که ترجمه آن را رضا رضايي انجام داده است.
يكي ديگر از آثار مهم درباره اين دوران، كتابي است با عنوان �ايران بين دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامي�. اين كتاب، نوشته يرواند آبراهاميان است و براي اولين بار در سال 1377 به چاپ رسيده است. كاظم فيروزمند خلخالي، حسن شمسآوري و محسن مدير شاندچي، ترجمه �ايران بين دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامي� را به عهده داشتهاند. اين كتاب، تاكنون به چاپهاي متعددي رسيده است. از اين كتاب، ترجمه ديگري نيز با اين عنوان، عرضه شده است: �ايران بين دو انقلاب: درآمدي بر جامعهشناسي سياسي ايران معاصر�. احمد گلمحمدي، محمد ابراهيم فتاحي و ليلايي اين ترجمه را انجام دادهاند. چاپ اول �ايران بين دو انقلاب: درآمدي بر جامعهشناسي سياسي ايران معاصر� در سال 1378 بوده و پس از آن، چندين بار تجديد چاپ شده است.
�تا چه شود؟ بازتاب واقعه مشروطه در مجموعهاي از مكاتبات تجاري حاج محمد حسين كتابفروش� كتاب ديگري در اين عرصه است كه به اهتمام سيروس سعدونديان در سال 1378 انتشار يافته است. طي دهه 70 آثار متعددي در زمينه نهضت مشروطه به چاپ رسيده كه فهرستوار به برخي از آنها اشاره ميكنيم: �تاريخ روابط خارجي ايران در دوره اول مشروطه / علي اكبر ولايتي / 1375)، �تعارض در انقلاب مشروطه� (روحالله صالحي/ 1379)، �چالش سنت و مدرنيته در ايران از مشروطه تا 1320� (محمد سالار كسرايي / 1379)، �حكايت دختران قوچان، از ياد رفتههاي انقلاب مشروطه� (افسانه نجمآبادي / 1375)، �روزشمار تاريخ ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامي� (باقر عاقلي / 1373)، �زمينههاي خيزش مشروطه� (سيد محمد خاتمي / 1376)، �ستارخان: سردار ملي و نهضت مشروطه� (محمد احمد پناهي / 1376)، �سفر مازندران و وقايع مشروطه� (غلامحسين افضلالملك / 1373)، �شيخ فضلالله نوري در ظلمت مشروطه� (مجيد حسنزاده / 1374)، �عينالدوله و رژيم مشروطه� (مهدي داوري / 1373)، �مباني نظري حكومت مشروطه و مشروعه� ( حسين آباديان / 1374)، �مشروطيت در يزد، از ورود انديشه نوين تا كودتاي سيدضياءالدين طباطبايي� (علي اكبر تشكري بافقي / 1378)، �انقلاب مشروطيت ايران� (ادوارد گرانويل براون / مهري قزويني / 1376)، �بنياد فلسفه سياسي در ايران عصر مشروطيت� (موسي نجفي / 1376) و �پارلمانتاريسم در ايران، بنيادهاي فكري و زمينههاي تاريخي در عصر مشروطيت� (اميرمسعود شهرامنيا / 1379). از كتابهاي مهمي كه در حوزه مشروطه، طي سالهاي مذكور به چاپ رسيده، �تاريخ انقلاب مشروطه ايران� است. اين كتاب، نوشته سيدحسن تقيزاده است و به اهتمام عزيزالله عليزاده در سال 1379 منتشر شده است. �حاج شيخ هادي نجمآبادي و مشروطيت� به قلم حسن مرسلوند، كتاب ديگري است كه در سال 1378 به چاپ رسيده است. همچنين در اين سال، شاهد انتشار كتاب �سير قضايي محاكمه شيخ فضلالله نوري� هستيم. نويسنده اين كتاب، فتوت نصيري سوادكوهي است.
همين سال، كتاب ديگري نيز با عنوان �شيخ فضلالله نوري و مشروطيت: رويارويي دو انديشه� تاليف مهدي انصاري، به چاپ سوم رسيده است. در سال 1377 نيز سه كتاب مهم در زمينه مطالعات مشروطه، انتشار يافته است: �گزارشهايي از انقلاب مشروطيت ايران (نويسنده: محمد امين رسولزاده، مترجم: رحيم رييس نيا)، �محمدعلي شاه و مشروطيت� (ناصر نجمي) و �منابع انديشه سياسي در تاريخ ايران: رسائل مشروطيت� (18 رساله و لايحه درباره مشروطيت / به اهتمام غلامحسين زرگرينژاد) �علما و انقلاب مشروطيت ايران� تاليف لطفالله آجداني، از ديگر آثاري است كه در اين ايام منتشر شده و جزو آثار قابل تامل و توجه به شمار ميرود. تاريخ انتشار اين كتاب، سال 1383 است.
در همين سال، كتاب �انقلاب مشروطيت� نيز به چاپ رسيده است. اين كتاب، از سري مقالات دانشنامه ايرانيكا است كه زير نظر احسان يارشاطر منتشر ميشود. �انقلاب مشروطيت� با ترجمه پيمان متين و مقدمه ناصر تكميل همايون، به بازار نشر راه يافته است.
طي سالهاي 1380 تا 1384، اين آثار نيز درباره مشروطه به چاپ رسيده كه فهرستوار به آنها اشاره ميكنيم: �آيتالله عبدالحسين لاري و جنبش مشروطهخواهي� (محمد باقر وثوقي / 1383)، �انقلاب مشروطه در بوته نقد� (عليرضا كريمي / 1383)، �تجديدنظرهاي چندگانه در قانون اساسي مشروطه� (علي اكبر جعفري ندوشن و حسن زارعي محمودآبادي / 1382)، �خلاصه مقالات همايش علمي مشروطه تبريز� (ستاد بزرگداشت انقلاب مشروطه / 1383)، �دين و روشنفكران مشروطه� (غلامرضا گودرزي / 1383)، �رهبران ديني در نهضت مشروطه� (ع.ن. ذبيحزاده / 1382)، �راهبران فكر مشروطه: نقد و بررسي آرا و انديشههاي ايران� (علي اصغر كيا / 1380)، �سياست و اجتماع در شعر مشروطه� (فاروق خارابي / 1380)، �سردار: گزارشي تحليلي از بر دار رفتن آيتالله شيخ فضلالله نوري در نهضت مشروطه� (تندر كيا / 1382)، �آخرين آواز قو: بازكاوي شخصيت و عملكرد شيخ فضلالله نوري براساس آخرين برگ زندگي او� (علي ابوالحسني / 1381)، �انديشه سبز، زندگي سرخ: زمان و زندگي شيخ فضلالله نوري� (علي ابوالحسني / 1381)، �حكايت پاي دار: روايت زندگي شهيد شيخ فضلالله نوري� (محسن مومني شريف / 1381)، �خانه بر دامنه آتشفشان: شهادتنامه شيخ فضلالله نوري� (علي ابوالحسني / 1382)، �سيد اسدالله خرقاني: روحاني نوگراي روزگار مشروطه و رضا شاه� (رسول جعفريان / 1382)، �سينما در عصر مشروطه، پژوهشي در هنر عصر مشروطيت� (مسعود كوهستانينژاد / 1383)، �مشروطه از زبان صاحبنظران (مجموعه مصاحبهها و گفت و گوهاي همايش يكصدمين سالگرد نهضت مشروطيت / 1382)، �نظري به سيماي واقعي تاريخ مشروطه در ايران تا پيروزي انقلاب اسلامي� (عزيزالله رشيدي بشاب / 1382)، �مشروطه جمهوري: ريشههاي نابساماني نظم دموكراتيك در ايران� (عليرضا علائي تواني / 1383)، �انقلاب مشروطيت ايران� (محمد اسماعيل رضواني / 1381)، �بحران مشروطيت در ايران� (حسين آباديان / 1383)، �تاريخ انقلاب مشروطيت ايران� (مهدي ملكزاده / 1383)، �دو رساله درباره انقلاب مشروطيت ايران از ابوالقاسم خان ناصرالملك و محمدآقا ايرواني� (به اهتمام عبدالحسين و روزبه زرينكوب / 1380)، �زايش تاريخ� (تحليل وقايع انقلاب مشروطيت / حسن اصغري / 1381)، �فريدون آدميت و تاريخ مدرنيته در عصر مشروطيت� (علي اصغر حقدار / 1382)، �كرمان در نهضت مشروطيت� (محمد ايرانپور / 1383)، �مشروطيت و تبريز� (ابراهيم ناصحي / 1380)، �مقدمه فكري نهضت مشروطيت� (علي اكبر ولايتي / 1381)، �نقش علما در انجمنها و احزاب دوران مشروطيت� (مريم جواهري / 1380) و �يادداشتهاي سيد محمد طباطبايي از انقلاب مشروطيت ايران� (به اهتمام حسن طباطبايي / 1382).
نيم نگاهي به اين فهرست كه آثار منتشر شده در باب مشروطيت را طي سالهاي نخست دهه 80 نشان ميدهد، بيانگر اين است كه آثار متعددي در اين عرصه به چاپ رسيده است. اما آيا اين تعدد، با تنوع نيز همراه است؟ پاسخ منفي است و جاي بسياري از موضوعات و مقولات در اين پژوهشها خالي است. به عنوان نمونه، درباره معماري، خوراك و پوشاك و فرهنگ عامه در عصر مشروطه، تقريبا كتابي ديده نميشود.
جاي مطالعات روانشناختي نيز در ميان اين آثار، خالي است. درباره هنرهاي تجسمي در اين عصر نيز، كتاب مستقلي به چشم نميخورد. حتي ادبيات مشروطه با تمام تاثيرگذاري و اهميت آن، چندان به نقد و تحليل گذاشته نشده است. البته ترديدي نيست كه وضعيت كتابهاي منتشر شده در عرصه نهضت مشروطه، از فقر پژوهشي حاكم بر جامعه ما نشات ميگيرد، اما برجستگي اين دوران و تاثيراتي كه حتي تا امروز هم بر زندگي ايرانيان اثر گذاشته است، اهتمام بيشتري را در بررسي عصر مشروطه، ميطلبد.