جنبش مشروطه ایران بهمراه عکس
جُنبـِشِ مَشروطه، جنبش مشروطهخواهی، جنبـش مشروطیت، انقلاب مشروطه یا انقلاب مشروطیت مجموعه کوششها و رویدادهائی است که در دوره مظفرالدین شاه قاجار و سپس در دوره محمدعلی شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه رخ داد و منجر به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب اولین قانون اساسی ایران شد.
فهرست مندرجات:
1. پیشینه
2. خواستهها
3. فرمان مشروطیت
4. مجلس اول
5. محمدعلی شاه
6. به توپ بستن مجلس
7. شکست در تهران
8. قیام در تبریز
9. قیام گیلان
10. قیام بختیاریها
11. نقش زنان در جنبش مشروطه
12. فتح تهران
13. مجلس دوم
14. اولتیماتوم روسیه تزاری
15. جستارهای وابسته
16. منابع
17. پیوند به بیرون
جنبش مشروطه
گروهی از مشروطهطلبان
شاهان قاجار
نام
________________________________________ دورهٔ پادشاهی
________________________________________
آقامحمد خان
فتحعلی شاه محمدشاه
ناصرالدین شاه
مظفرالدین شاه
محمدعلی شاه
احمدشاه
۱۱۷۵-۱۱۶۱۱۲۱۳-۱۱۷۶
۱۲۲۶-۱۲۱۳
۱۲۷۵-۱۲۲۶
۱۲۸۵-۱۲۷۵
۱۲۸۸-۱۲۸۵
۱۳۰۴-۱۲۸۸
نخستوزیران قاجار
امیر کبیرامینالسلطان
عینالدوله
مشیرالدوله
مشیرالدوله پیرنیا
مستوفیالممالک
صمصامالسلطنه
سپهدار تنکابنی
قوامالسلطنه
وثوقالدوله
فتحالله اکبر (سپهدار رشتی)
چهرهها
عبدالرحیم طالبوف
محمدحسین نائینیملامحمدکاظم خراسانی
عباسآقا تبریزی
حاج زینالعابدین مراغهای
علی مسیو
حیدرخان عمواوغلی
میرزا آقاخان کرمانی
سلیمانمیرزا اسکندری
میرزای شیرازی
میرزا فتحعلی آخوندزاده
سید جمال الدین اسدآبادی
میرزا ملکم خان
ابوالحسن میرزا قاجار
عبدالله لاهیجی
سیدعبدالله بهبهانی
سیدمحمد طباطبایی
شیخ فضل الله نوری
شیخ احمد روحی
قاضی ارداقی
علاءالدوله
قوامالسلطنه
مسیو نوز بلژیکی
سیدحسن مدرس
شجاع نظام مرندی
ظلالسلطان
ارشدالدوله
سالارالدوله
شعاع السلطنه
ملکالمتکلمین
سیدجمال واعظ
جهانگیرخان شیرازی
نصرت الدوله
حسن تقیزاده
احمد کسروی
مورگان شوستر
مستشارالدوله
عضدالملک
ناصرالملک
مشیرالدوله
محمد خیابانی
ادوارد براون
مورگان شوستر
علی اکبر دهخدا
محمدتقی بهار
ایرج میرزا
میرزاده عشقی
کامران میرزا
تیمورتاش
عارف قزوینی
حسام السلطنه مراد
درویشخان
سردار اسعد
موتمنالملک
ثقةالاسلام
ستارخان
باقرخان
زینب پاشا
یپرمخان
یارمحمدخان
یحیی دولتآبادی
صدیقه دولتآبادی
اسماعیل امیرخیزی
جعفر خان سردار بهادر
علیقلی خان سردار اسعد
میرزا کوچکخان جنگلی
محمدتقی خان پسیان
احزاب و گروهها
سوسیال دموکراتها، اجتماعیون عامیونکمیته ستار
مرکز غیبی
اعتدالیون
انجمن اخوت
انجمن مخدرات وطن
جامع آدمیت
کمیته مجازات
حزب دموکرات، عامیون
حزب کمونیست ایران
انجمن اسلامیه
رویدادهای مهم
قاجارقیام تنباکو
جنبش مشروطه
فرمان مشروطیت
استبداد صغیر
جنبش جنگل
ایران جنگ جهانی اول
کودتای ۱۲۹۹
انحلال سلسله قاجار
قانون اساسی مشروطه
ن • ب •
1. پیشینه
از اوائل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نارضایتی مردم از ظلم وابستگان حکومت رو به رشد بود. تأسیس دارالفنون و آشنایی تدریجی ایرانیان با تغییرات و تحولات جهانی اندیشه تغییر و لزوم حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی را نیرو بخشید. نوشتههای روشنفکرانی مثل حاج زینالعابدین مراغهای و عبدالرحیم طالبوف و میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا ملکم خان و میرزا آقاخان کرمانی و سید جمال الدین اسدآبادی و دیگران زمینههای مشروطه خواهی را فراهم آورد. سخنرانیهای سیدجمال واعظ و ملک المتکلمین توده مردم مذهبی را با اندیشه آزادی و مشروطه آشنا میکرد. نشریاتی مانند حبل المتین و چهرهنما و حکمت و کمی بعد ملانصرالدین که همه در خارج از ایران منتشر میشدند نیز در گسترش آزادی خواهی و مخالفت با استبداد نقش مهمی داشتند.
کشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای کرمانی که آشکارا انگیزه خود را قطع ریشه ظلم و نتیجه تعلیمات سیدجمال الدین دانسته بود، کوشش بیشتر در روند مشروطه خواهی را سبب شد.
2. خواستهها
تصویر موسیو نوز بلژیکی با لباس عربی
اگر چه از مدتی قبل شورشها و اعتراضاتی در شهرهای ایران علیه مظالم حکومت رخ داده بود اما شروع جنبش را معمولاً از ماجرای گران شدن قند در تهران ذکر میکنند. علاءالدوله حاکم تهران هفده نفر از بازرگانان و دونفر سید را به جرم گران کردن قند به چوب بست. این کار که با تائید عین الدوله صدراعظم مستبد انجام شد اعتراض بازاریان و روحانیان و روشنفکران را برانگیخت. اینان در مجالس و در مسجدها به سخنرانی ضد استبداد و هواداری از مشروطه و تأسیس عدالتخانه یا دیوان مظالم پرداختند. خواست برکناری عین الدوله و عزل مسیو نوز بلژیکی و حاکم تهران و حتی عسگر گاریچی به میان آمد و اعتصاب در تهران فراگیر شد. عدهای از مردم و روحانیان به صورت اعتراض به حضرت عبدالعظیم رفتند. مظفرالدین شاه وعده برکناری صدراعظم و تشکیل عدالتخانه را داد. هنگامی که به وعده خود عمل نکرد علما از جمله سیدین سندین آقا سید محمد طباطبائی و آقا سیدعبدالله بهبهانی به قم رفتند و تهدید کردند که کشور را ترک میکنند و به عتبات عالیات خواهند رفت. عده ای هم در سفارت انگلیس متحصن شدند. عین الدوله با گسترش ناآرامیها در شهرهای دیگر استعفا کرد و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله صدراعظم شد.[۱]
3. فرمان مشروطیت
نوشتار اصلی: فرمان مشروطیت
بالاخره مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ امضا کرد. علما و دیگرانی که به حضرت عبدالعظیم و قم رفته بودند بازگشتند و تحصن در سفارت انگلیس پایان یافت. مردم صدور فرمان مشروطیت را جشن گرفتند.
4. مجلس اول
تصویری از نمایندگان دوره اول
مجلس اول در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ (۱۴ مهر ۱۲۸۵/۷ اکتبر ۱۹۰۶) در تهران گشایش یافت. نمایندگان به تدوین قانون اساسی پرداختند و در آخرین روزهای زندگی مظفرالدین شاه این قانون نیز به امضای او رسید.
بر پایه قانون اساسی مجلس وظایف مالی زیر را بر عهده داشت:[۲]
- تهیه بودجه و نظارت بر اجرای بودجه کشوری
- تصویب انتقال یا فروش منابع زیر زمینی و تصویب قرادادهای صنعتی و کشاورزی
- تصویب تغییر مرزهای کشور
- تصویب قراردادها و عهد نامهها با دولتهای خارجی
- تصویب تشکیل کمپانیهای ملی
- تصویب هر گونه قرار دادهای دولتی
- تصویب اعتبار و وامهای دولتی
- تصویب ساختن راهها و راه آهن
5. محمدعلی شاه
پس از مرگ مظفرالدین شاه، ولیعهد او محمدعلی میرزا شاه شد و از همان ابتدا به مخالفت با مشروطه و مجلس پرداخت. او در مراسم تاجگذاری خود نمایندگان مجلس را دعوت نکرد.
به علاوه اگرچه نمایندگان دورهٔ اول مجلس که با حرارتی تمام جهت اصلاح اوضاع ایران میکوشیدند، با راندن مسیو نوز رئیس کل گمرک و وزیر خزانه از خدمت در مقابل سیاست روسیه که از او جداً حمایت میکرد، غالب آمدند؛ اما روسها شاه تازه را در دشمنی با مجلس و مشروطه روز به روز بیش تر تقویت نمودند تا آن جا که محمدعلی شاه، مشیرالدوله را از صدارت برکنار کرد و امین السلطان (اتابک اعظم) را که سالها صدراعظم دوره استبداد بود از اروپا به ایران فراخواند و او را صدراعظم کرد. از امضای قانون اساسی سر باز زد. پس از اعتراضات مردم به ویژه در تبریز، ناچار دستخطی صادر کرد و قول همراهی با مشروطه را داد. ولی هم شاه و هم اتابک اعظم همچنان به مخالفت با مشروطه و مشروطه خواهان مشغول بودند. اتابک اعظم را جوانی به نام عباس آقا تبریزی با تیر زد و کشت.
نشریه هفتگی صوراسرافیل در این دوران منتشر میشد و نقش مهمی در تشویق مردم به آزادیخواهی و مقابله با شاه و درباریان طرفدارش داشت.
با توجه به ناقص بودن قانون اساسی مشروطه که با عجله تهیه شده بود مجلس متمم قانون اساسی را تصویب کرد که در آن مفصلا حقوق مردم و تفکیک قوا و اصول مشروطیت آمده بود. محمدعلی شاه به مجلس رفت و سوگند وفاداری یاد کرد. پس از چند روز او و دیگر مستبدان با همراهی شیخ فضلالله نوری [۳] عدهای را علیه مجلس در اطراف آن جمع کردند و به درگیری با نمایندگان و مدافعان مجلس پرداختند. با بمبی که یاران حیدرخان عمواوغلی به کالسکه حامل محمدعلیشاه انداختند به مقابله جدی با مجلس پرداخت و به باغشاه رفت و بریگاد قزاق را برای مقابله با مجلس آماده کرد.
6. به توپ بستن مجلس
بالاخره با فرستادن کلنل لیاخوف فرمانده بریگاد قزاق حمله به مجلس را آغاز کرد. لیاخوف با نیروهایش مجلس را محاصره کردند و ساختمان مجلس و مدرسه سپهسالار را در ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ (۲ تیر ۱۲۸۷/۲۳ ژوئن ۱۹۰۸) به توپ بستند. عده زیادی از مدافعان مجلس در این حمله کشته شدند. محمدعلی شاه لیاخوف را به حکومت نظامی منصوب کرد و به تعقیب نمایندگان و دیگر آزادیخواهان پرداخت. ملک المتکلمین و میرزا جهانگیرخان و قاضی ارداقی را در باغشاه پس از شکنجه در برابر محمدعلی شاه کشتند.
7. شکست در تهران
اسرای کودتای محمد علی شاه در باغشاه
پس از حمله به مجلس و دستگیری و اعدام آزادیخواهان، جنبش مشروطه خواهی با شکست روبرو شده بود. بسیاری از مشروطه خواهان مخفی شدند و برخی به خارج از ایران رفتند. از جمله مهمترین دلایل شکست مشروطه خواهان متفرق شدن نیروهای محافظ مجلس بود که برخی از وکلا برای آن که بهانه به دست شاه ندهند نیروهای محافظ مجلس را متفرق کردند و حتی مهمات و اسلحه ای که برای دفاع در نظر گرفته شده بود را از مجلس خارج کردند و با این کار به طور غیر مستقیم زمینه شکست مدافعین مجلس را فراهم کردند.[۴]
شکست در تهران شروع دوره ای بود که به استبداد صغیر مشهور است.
8. قیام در تبریز
مشروطه طلبان تبریز، در عکس ستارخان و باقر خان نیز دیده میشوند
نقشه تبریز در قیام مشروطه
پس از حمله به مجلس و پخش خبر آن، در شهرهای دیگر ایران شورشهائی برخاست. مردم تبریز و بختیاریها با شنیدن خبرهای تهران به هواداری از مشروطه و مخالفت با محمدعلی شاه برخاستند. شاه نیروهای دولتی را برای سرکوب فرستاد. علی مسیو، ستارخان، باقرخان و حیدرخان عمواوغلی درتبریز به بسیج مردم و سازماندهی نیروی مسلح (مجاهدین مشروطه) برای مقابله نیروهای دولتی دست زدند. گروهی از ایرانیان قفقاز نیز به مردم تبریز پیوستند و به مجاهدان قفقاز معروف شدند. علی مسیو از یاران حیدرخان عمواوغلی و یارانش هم دستهٔ مجاهدان تبریز را تشکیل دادند. محمدعلیشاه از تزار روسیه نیکلای دوم درخواست کمک کرد و تبریز به محاصره نیروهای روس و نیروهای دولتی درآمد. امپریالیستهای روس و انگلیس دست به مداخلات مسلحانه زدند و ارتش به ایران آوردند. انگلیسیها عدهای در جنوب پیاده کرده، انجمن بختیاری و بوشهر را منحل اعلام کرده و عده ای ازاعضای آنان را دستگیر کردند. سپس بندرعباس، بندر لنگه و بنادر دیگر خلیج فارس را نیز تصرف کردند و ژنرال کنسول انگلیس در بوشهر قدرت را در دست گرفت. در آذربایجان، در پی بسته شدن راه تبریز - جلفا، و محاصره کامل شهر از طرف قوای شاه، گرسنگی و قحطی هولناکی بر مردم روی آورد و کار بر آزادیخواهان سخت شد. در اوایل ربیع الثانی سال ۱۳۲۷ ه.ق. (اردیبهشت ۱۲۸۸ ه.خ.) دولتین روس و انگیس موافقت کردند که قشون روس به بهانه شکستن خط محاصره و حمایت از اتباع بیگانه، و رساندن خواربار به آنان وارد تبریز شود. انجمن تبریز ناچار حاضر شد که از تمام خواستههای مردم دست کشیده «دست توسل به دامان اهریمنان بزند»، ولی کار از کار گذشته بود و سپاه روس از مرز گذشته بود. با ورود سپاهیان روس محاصره تبریز شکست و نیروهای شاه از شهر دور شدند. اما خاتمه کار تبریز به معنی پیروزی ارتجاع نبود و کوشش آزادیخواهان در نقاط دیگر ایران همچنان ادامه یافت.
9. قیام گیلان
در این اوقات کمیته «ستار» در گیلان تشکیل شده بود. یپرم خان ارمنی با مشروطهخواهان هم پیمان شد و جوانان ارمنی را برای نهضت بسیج کرد. در همین هنگام محمدولی خان تنکابنی از تبریز بازگشته بود. کمیته ستار با او مذاکره کرد و او را راضی کرد با نیروهایش برای پیروزی جنبش مشروطه به مبارزه برخیزد. در روز ۱۹ بهمن ۱۲۸۷ انقلابیون به کمک محمدولی خان تنکابنی و یپرم خان ارمنی حاکم رشت آقا بالاخان را کشتند و شهر را تسخیر کردند. پس از آن تمام گیلان به تصرف آزادی خواهان در آمد. به موجب این پیروزی آنها رونوشتی به سفرای خارجی نوشتند که نزاعی با شاه ندارند و فقط در صدد احیای مشروطهاند. صدای انقلاب رشت به گوش شهرهای دیگر ایران و کشورهای آزاد جهان رسید و باعث دلگرمی مجاهدان تبریز شد. ستارخان و باقرخان تلگرافهای مهیجی ارسال کردند و متحصنین سفارتهای عثمانی و انگلیس به جشن پرداختند.
پس از این شاه قشونی برای تصرف گیلان فرستاد. قشون او در قزوین اردو زدند و پس از رسیدن نیروهای بیشتر به سمت شمال حرکت کردند ولی در ۳۰ کیلومتری رشت خبر رسید نیروهای دولتی رشیدالملک در حاشیه دریا از مجاهدان شکست خوردهاند و این خبر باعث دلسردی آنها شد و آنها به قزوین عقب نشینی کردند.
در سوی دیگر ایران، شهر اصفهان در نیمه دیماه به تصرف مشروطه خواهان بختیاری در آمد. بعد از آن تعدادی از آزادی خواهان تهران به اصفهان رفتند و با سردار اسعد بختیاری که به تازگی از پاریس بازگشته بود مذاکره کردند و اطمینان دادند قاطبه مردم تهران طرفدار مشروطهاند.
10. قیام بختیاریها
پوستر فتح تهران بهدست مجاهدین گیلان و بختیاری
در حالی که در تبریز مجاهدین در محاصره قوای دولتی و همدستان خارجی آن بودند، در اصفهان اعتراضات به بستنشینی عدهای انجامید و قوای بختیاری که در آن هنگام توسط حاکم اصفهان و بختیاریها صمصام السلطنه رهبری میشد برای نجات جنبش مشروطه بسیج شده و از تمامی مناطق بختیارینشین به سوی اصفهان حرکت کردند. با پیوستن قوای بختیاری کار بالا گرفت. نجف قلی خان صمصامالسلطنه ایلخان بختیاری با نیروی مسلح زیادی به اصفهان وارد شد. برادر او علیقلی خان سردار اسعد نیز که تا آن هنگام در فرانسه مشغول تحصیل بود، در پاریس با تعدادی از مشروطهخواهان ارتباط تنگاتنگی داشت و خود نیز از مشروطهخواهان بود، پس از سفر به لندن و مشورت با وزارت خارجه انگلستان به اصفهان آمد.[۵]
مجاهدین بختیاری با حرکت به سوی تهران و با همراهی مجاهدین شمال به فرماندهی سپهدار اعظم که در نزدیکی تهران به هم پیوستند، پس از شکست مقاومت نیروهای استبداد صغیر موفق به فتح تهران و شکست استبداد صغیر شدند.
11. نقش زنان در جنبش مشروطه
در فتح تهران یکی از زنان روشنفکر خاندان ایلخانی بختیاری به نام سردار بی بی مریم بختیاری با رشادت و دلیری به مبارزه با عمال استبداد برخاست. سردار مریم بختیاری قبل از فتح تهران مخفیانه با عدهای سوار وارد تهران شده و در خانه پدری حسین ثقفی منزل کرد و به مجرد حملهای سردار اسعد به تهران، پشت بام خانه را که مشرف به میدان بهارستان بود سنگربندی نمود و با عدهای سوار بختیاری، از پشت سر با قزاقها مشغول جنگ شد. او حتی خود شخصاً تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگید. نقش او در فتح تهران، میزان محبوبیتش را در ایل افزایش داد و طرفداران بسیاری یافت. بعدها با دریافت مدال شجاعت از دولت آلمان به لقب سرداری مفتخر شد.
12. فتح تهران
نوشتار اصلی: فتح تهران (۱۲۸۸)
در تهران هم دوباره کوششها بالا گرفت. بالاخره نیروهای گیلان به فرماندهی سپهدار اعظم از شمال و نیروهای بختیاری به فرماندهی علیقلی خان سردار اسعد بختیاری از جنوب به سمت تهران آمدند و در نزدیکی تهران به هم پیوستند.
در پیشروی به سوی پایتخت، نخستین قدم را بختیاریها به فرماندهی سردار اسعد بختیاری (فاتح ملی) و سپس اردوی شمال به فرماندهی سپهدار اعظم برداشتند که انقلابیون قفقاز هم در صفوف آن بودند. اردوی شمال و جنوب در بیست و چهار کیلومتری تهران به هم ملحق شدند. در این موقع نیروی روس، از انزلی وارد شده بود، به قزوین رسیده بود و اردوی انقلابی را از پشت سر تهدید میکرد.
نیروهای مجاهدین گیلان و بختیاری در ۱ رجب ۱۳۲۷ (۲۸ تیر ۱۲۸۸/۱۹ ژوئیه ۱۹۰۹) وارد تهران شدند و شاه و اطرافیانش به سفارت روس پناه بردند. انقلابیون مجلس عالی تشکیل دادند و محمدعلی شاه را از سلطنت خلع کردند و ولیعهد او احمد میرزا را به تخت نشاندند و علیرضاخان عضدالملک رئیس ایل قاجار به نیابت سلطنت او برگزیده شد. بار دیگر مجلس شورای ملی تشکیل شد و ظاهراً دوره استبداد به پایان آمد و مشروطه خواهان پیروز شدند.
13. مجلس دوم
مشروطه و قانون بار دیگر در کشور ایران به پا گشت. اما پیش از آن که به ثمر برسد کسانی به نام رجال رشته کارها را از دست آزادی خواهان در ربودند و قانون و آزادی را در گهواره خفه کردند و هنگامی که فدائیان و جانبازان واقعی آزادی به مطلب پی بردند که بسیار دیر شده بود.
مجلس دوم در ۲۵ آبان ۱۲۸۸ یک سال پس از بسته شدن مجلس اول، با حضور شاه جوان گشایش یافت. در هنگام گشایش مجلس نگرانی از ماندن سپاهیان روس در کشور و این که وعده آشکار دادهاند که هر چه زودتر به این تشویش و نگرانی پایان دهند، در بیانات رسمی دولت انعکاس یافت، ولی این نیروها همچنان باقی ماندند و هر روز فساد تازهای بر پا کردند. مجلس که بیشتر اعضای آن اشراف و خوانین بودند، در سراسر دوره تشکیل خود کاری انجام نداد. انقلاب مشروطیت ایران، اگر چه ضربه سنگین خود را بر پیکر استبداد وارد کرد و مجلس و قانون را در کشور برقرار ساخت، ولی از زمینداری داخلی و دولت های خارجی شکست خورد.
دولت مستوفی الممالک، که پس از سپهدار به روی کار آمده بود، در مرداد ۱۲۸۹ به دستیاری نیروهای بختیاری و یپرمخان، یکی از افراد حزب داشناک که ریاست پلیس را داشت، آخرین دسته فدائیان را خلع سلاح کرد و از رئیس جمهور آمریکا، خواست که فردی را برای بازسازی خرابی های مالی به ایران گسیل دارد. مورگان شوستر، که مرد کاردانی بود، در اردیبهشت ۱۲۹۰ با هیئت مستشاران مالی آمریکایی وارد ایران شد و با به دست آوردن اختیارات ویژه به کار پرداخت.
سردر ساختمان مجلس شورای ملی، میدان بهارستان، تهران
کارشکنی ها همچنان ادامه داشت. روس ها محمد علی شاه برکنار شده را دوباره به ایران برگرداندند تا مجلس را از کار و کوشش بازداشته و سازمان شوستر را براندازند. شاه برکنار شده ناگهان در گمش تپه (پهلوی دژ کنونی) پای به خشکی نهاد و با دستهای از ترکمانان به تهران یورش برد. اما چون مردم و مجلس و سران آزادی هم آواز بودند، همه این خیالات نقش بر آب شد و در پائیز سال ۱۲۹۰ ه.خ نیروی محمد علی میرزا درهم شکست و او باز به روسیه گریخت.
در میانه زد و خورد ملی گرایان با اردوی محمد علی شاه و در هنگامی که به نظر میرسید کار او یکسره شده و چارهای جز فرار ندارد، روس و انگلیس یک باره پرده از اهداف نهانی خود برداشته و انگلستان واحدهای هندی را برای گرفتن بخش های مهم جنوبی ایران در بندر بوشهر پیاده کرد و حتا دستور گرفتن اصفهان (در منطقه روسی) و شیراز و بوشهر (در منطقه بی طرف) را به این واحدها داد. روسیه نیز سپاهیان دیگری به ایران آورد و به بهانه شگفت آور حمایت از زمین های شعاع السلطنه نیروی خود را از رشت تا قزوین پیش آورد.
14. اولتیماتوم روسیه تزاری
روسیه تزاری با رایزنی انگلستان روز چهارشنبه ۷ آذر ۱۲۹۰ه.خ اولتیماتوم سختی به دولت ایران داد و به موجب آن از ایران خواست که مورگان شوستر و همراهانش هر چه زودتر ایران را ترک کنند و دولت ایران متعهد شود که در آینده برای به کارگیری مستشاران خارجی، پیشاپیش رضایت دولت های روس و انگلیس را جلب کند و نیز هزینه لشکرکشی روس ها را به ایران عهدهدار گردد. دست یازی ایران به انگلستان سودی نداشت و دولت مذکور، ضمن نامهای به وثوق الدوله وزیر خارجهٔ ایران، سفارش کرد فوراً تقاضای روس ها را بپذیرد. اما مجلس ایران اولتیماتوم را به اکثریت قریب به اتفاق رد کرد و مردم در تبریز و گیلان به ایستادگی خود افزودند. روس ها نیروی جدیدی به ایران آوردند و در تبریز و رشت و مشهد و شهرهای دیگر کشت و کشتار به راه انداختند. سرانجام در سال ۱۲۹۰ ه.خ دولت ایران اولتیماتوم را پذیرفت و ناصرالملک در مجلس را بست و سازمان های ملی را با اعلان حکومت نظامی ممنوع کرد و به دست او و حسن وثوق الدوله ریشهٔ آزادی کنده و هرگونه فریاد اعتراض نسبت به بیگانگان در امور کشور و سیاست دولت در گلوی مردم شکسته شد. روز ۱۰ دی ۱۲۹۰ روس ها جمعی از بزرگان و پیشروان و در آن میان ثقةالاسلام، را در تبریز به دار کشیدند. کشتار تبریز ماه ها ادامه یافت. روس ها صمدخان شجاع الدوله حاکم مراغه، را به حکمرانی آذربایجان گماردند و به دست او از هیچ گونه بی رحمی و وحشی گری دربارهٔ مردم آذربایجان فروگذار نکردند.
بدین قرار آن جوش و خروش هفت سالهٔ جنبش مشروطهٔ ایران خاموش گشت و اندیشهها پست و کوتاه شد. مردان نیکوکار و غم خوار به کنار رفتند و گروهی از سررشتهداران خودخواه و کهنهکار، که هر چه گفتند و کردند به سود بیگانگان و زیان ایرانیان بود، قدرت و اختیار در دست گرفتند و حتا پس از پیش آمدن جنگ جهانی اول و رفع فشار اجانب باز در کالبد آزادی خواهی و میهن دوستی بر سر کار ماندند و رفتارهای خود را ادامه دادند.
پس از برانداختن مجلس و راندن شوستر دخالت بیگانگان در امور داخلی ایران به اوج خود رسید. روس ها امتیاز راهآهن تبریز - جلفا و انگلیسی ها امتیاز راه آهن محمره (خرمشهر) - خرمآباد را گرفتند و دولت ایران را وادار کردند که سیاست خود را با قرارداد ۱۹۰۷، که هیچیک از دولت ها آن را به رسمیت نشناخته بودند، هماهنگ سازد. روس ها در قزوین و تبریز از مردم مالیات میگرفتند و مانع حرکت نمایندگان آذربایجان به تهران میشدند و انگلیسی ها نیز در ازای وام ناچیزی که به ایران پرداخته بودند، گمرک بوشهر را به دست گرفته بودند. ناصرالملک، نایبالسلطنه، بار سنگین سلطنت را بر دوش ناتوان احمدشاه جوان گذارده، رهسپار اروپا شده بود.
احمد شاه واپسین پادشاه دودمان قاجار در سال ۱۲۹۳ ه.خ تاجگذاری کرد. چند ماه از تاجگذاری وی نگذشته بود که جنگ جهانی اول، که از مدت ها پیش زمینه آن فراهم میگردید، درگیر شد. این جنگ که آن همه بدبختی و سیهروزی برای دنیا و ایران داشت، به مردم ایران در جنگ جهانی اول که از ستم همسایگان به تنگ آمده بودند، نجات داد و شکست روسیهٔ تزاری در جنگ و انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، ایران را که در نتیجهٔ قرارداد ۱۹۰۷ در آستانهٔ چندپارگی بود، از چنگ استعمار رهایی بخشید.
جنبش مشروطه را به سه دوره بخش کردهاند:
مشروطهٔ اول از ۱۲۸۵/۱۹۰۶ تا ۱۲۸۶/۱۹۰۷ و گلولهباران مجلس؛
مشروطهٔ دوم از ۱۲۸۸/۱۹۰۹ تا ۱۲۹۹/۱۹۲۱ و کودتای سوم اسفند؛
مشروطهٔ سوم از ۱۳۲۰/۱۹۴۱ تا ۱۳۳۲/۱۹۵۳ و سرنگونی مصدق.
15. جستارهای وابسته
قاجار
قیام تنباکو
استبداد صغیر
اصناف و قیام تنباکو
اصناف و انقلاب مشروطیت
زنان در جنبش مشروطه
فهرست حزبها و گروههای مرتبط با انقلاب مشروطه
مرکز غیبی تبریز
خانه مشروطه
16. منابع
بهار، محمدتقی. تاریخ مختصر احزاب سیاسی. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۵۷.
کسروی، احمد. انقلاب مشروطه ایران.
کسروی، احمد.تاریخ هجده ساله آذربایجان.
سفری، محمدعلی. مشروطه سازان.
آجودانی، ماشاالله. مشروطه ایرانی.
تاریخ بیداری ایرانیان.
محمود طلوعی. «زمینه انقلاب». در داستان انقلاب. چاپ ششم. تهران: نشر علم، ۱۳۸۴. ۳۹ تا ۱۰۵. شابک ۹۶۴-۴۰۵-۱۹۸-x.
Rouhollah K. Ramazani: The Foreign Policy of Iran, University Press of Virginia, 1966, p. ۸۶
دولت آبادی، میرزا یحیی. حیات یحیی انتشارات فردوسی جلد دوم. صفحات: ۱۶۹، ۱۸۵
دولت آبادی، میرزا یحیی. حیات یحیی انتشارات فردوسی جلد دوم. صفحه ۳۰۲
تاریخ انقلاب مشروطیت. رحیم نامور. انتشارات چاپار ۱۳۵۸
17. پیوند به بیرون
سایت مشروطهنیوز
انقلاب مشروطیت ایران
مصاحبه با عباس امانت ،رادیو زمانه
سده انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه در دو گام
انقلاب مشروطه در جزیره دانش
کتابشناسی انقلاب مشروطیت
در قالب PDF انقلاب ناتمام - انقلاب مشروطه ایران
خانه مشروطه اصفهان
خیزهای اجتماعی ایران تا انفجار انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطیت ایران
اینتلیجنس سرویس و انقلاب مشروطه
اوضاع ایران در آستانه مشروطیت
سازمان فراماسونری و نهضت مشروطیت
سالگرد جنبش مشروطه
سلسله قاجار: از آغاز تا پایان
تاجگذاری محمدعلی شاه
مشروطه ایرانی
آجودانی، ماشاالله. مشروطه ایرانی
چرا انقلاب مشروطیت در ایران ناکام مانده است؟
چالش سنت و مدرنیته در ایران از انقلاب مشروطه تا ۱۳۲۰
نیم نگاهی به اندیشههای نهضت مشروطیت و مشروطه خواهی
۱۰۰ سال پیش، مظفر الدین شاه قاجار فرمان مشروطیت را امضا کرد
رسالهٔ مشروطه خواهی، یادنامهٔ روزنامهٔ شرق (در قالب HTML /در قالب PDF
ویژه نامه مشروطه (ویژه نامه روزنامهٔ فارس)
نیروهای اجتماعی مؤثر در انقلاب مشروطیت ایران
نخستین انقلاب مشروطیت
انقلاب مشروطیت ایران
همنشین بهار: تاریخ مشروطه، دادگاه ایران است.
ن • ب •
شخصیتهای تاثیرگذار در انقلاب مشروطه
قاجار • قیام تنباکو • اصناف و قیام تنباکو • جنبش مشروطه ایران • اصناف و انقلاب مشروطیت
شاهان قاجار ناصرالدین شاه قاجار • مظفرالدینشاه قاجار • محمدعلیشاه قاجار • احمد شاه قاجار
شاهزادهها واطرافیان
شاه قاجار کامران میرزا • عینالدوله • میرزا احمد خان علاءالدوله • ظلالسلطان • ارشدالدوله • ملک منصور میرزا شعاعالسلطنه • جواد سعد الدوله • حسین پاشا امیر بهادر • سالارالدوله
شخصیتهای دربار و رجال سیاسی شجاع نظام مرندی • میرزا نصراللهخان نائینی • حاج باباخان اردبیلی • ابوالحسن میرزا قاجار • حسن پیرنیا • حسین پیرنیا • عبدالحسین میرزا فرمانفرما • علیاصغرخان اتابک(امین السلطان) • محمدولی خان تنکابنی • عضدالملک • ناصرالملک • حسن مستوفی • علیقلی خان سردار اسعد • شیخ خزعل • شیخ ابراهیم زنجانی • محمدتقی پسیان • یپرم خان • مرتضیقلی صنیعالدوله • محمود احتشام السلطنه • حاج حسین امین الضرب • مخبر السلطنه • میرزا ابراهیم تبریزی • سید محمدرضا مساوات • سلیمانمیرزا اسکندری • علیخان ظهیرالدوله
روشنفکرهای سیاسی میرزا عبدالرحیم طالبوف • میرزا ملکم خان • میرزا آقاخان کرمانی • علی مسیو • سیدحسین اردبیلی • حسن تقیزاده • احمد کسروی • سلیمانمیرزا اسکندری • مستشارالدوله • میرزا حسن رشدیه • محمد علی سیاح محلاتی (حاج سیاح)
روحانیها آیتالله عبدالله لاهیجی(مازندرانی) • آیتالله آخوند محمد کاظم خراسانی • آیتالله میرزا حسین تهرانی • سید جمالالدین اسدآبادی • سید محمد طباطبایی • سید عبدالله بهبهانی • ملکالمتکلمین • قاضی ارداقی • سید حسن مدرس • میرزا یحیی دولت آبادی • شیخ فضلالله نوری • ثقةالاسلام تبریزی • محمد خیابانی • میر هاشم تبریزی • میرزا حسن آقا مجتهد • محمد حسین نائینی • سید جمال الدین واعظ • سید علی یزدی • میرزا ابوطالب زنجانی
شاعرها و نویسندهها ادیب الممالک فراهانی • ایرج میرزا (جلال الممالک) • علی اکبر دهخدا • میرزاده عشقی • میرزا علی اکبر صابر (ترکی) • میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین • عارف قزوینی • محمدتقی بهار(ملکالشعرا) • سید اشرفالدین گیلانی (روزنامه نسیم شمال) • محمد فرخی یزدی • زینالعابدین مراغهای • میرزا فتحعلی آخوندزاده • جهانگیرخان صور اسرافیل • مجدالاسلام کرمانی • خاوری کاشانی • اسماعیل امیرخیزی • حسین کاظم زاده(ایرانشهر) • محمد علی تربیت
افراد سرشناس
از میان مردم عباسآقا تبریزی • صمصامالسلطنه • آقا بالاخان • سالارالدوله • ستارخان • باقرخان • حیدرخان عمواوغلی • یپرمخان • جعفرقلیخان بختیاری • حاج علی دوافروش • حاج مهدی کوزه کنانی • میرزا جواد ناطق • شیخ احمد روحی • میرزا رضا کرمانی • صمد شجاع الدوله • فریدون فارسی • ارباب جمشید
افراد غیر ایرانی ژوزف نوز • مورگان شوستر • هاوارد باسکرویل • ادوارد براون • دو هارتوویک (سفیر روسیه) • چارلز مارلینگ (سفیر انگلیس) • ولادیمیر لیاخوف
زنان افتخار السلطنه، فروغ الدوله، تاج السلطنه(دختران ناصرالدین شاه) • آغابیگم نجم آبادی(دختر شیخ هادی نجم آبادی) • بی بی وزیروف • ماهرخ گوهر شناس • صدیقه دولت آبادی(خواهر یحیی دولت آبادی) • درةالمعالی • صفیه یزدی (دختر شیخ محمد حسین یزدی)
ن • ب •
جنبشهای ملی ایرانیان
پیشدادیان*
جنبش کاوه آهنگر
هخامنشیان
جنبش گئومات مغ • جنبش سپتامان
سلوکیان
جنبش پارتیان اشکانیان
ساسانیان
جنبش مانی • جنبش مزدک
امویان
جنبش موالی • جنبش شعوبیه • جنبش سیاهجامگان • جنبش بهآفریدیان
عباسیان
جنبش سنبادیان • جنبش راوندیان • جنبش اسحاقیان • جنبش استادسیسیان • جنبش سرخجامگان خرمدینان • سرخ علمان • جنبش مهریان • جنبش سپیدجامگان • المقنع
سلجوقیان
جنبش زیدیان زیدیه • جنبش حسن صباح
ایلخانیان
جنبش سربداران
قاجاریان
جنبش تنباکو • جنبش مشروطه • جنبش جنگل • جنبش جنوب
پهلویان
جنبش ملیشدن نفت • جنبش انقلاب اسلامی
جمهوری اسلامی
جنبش دوم خرداد • جنبش سبز
*در تاریخ اساطیری ایران