مروری بر منابع انقلاب مشروطه ایران

نهضت مشروطه خواهی حرکت اجتماعی و سیاسی بسیار مهمی بود که در تاریخ ایران به ظهور رسید، و درباره آن گاه به گزاف سخن گفته و گاه به تحریف حقایق آن برآمده اند، و گاه حقیقت و افسانه را به هم آمیخته اند و گاه به تخطئه اش برآمده اند.

 
با بررسی تاریخنگاری انقلاب مشروطه این نکته مسلم به نظر می رسد تاریخ مشروطیت ایران غالباً با نگاهی یک سویه و جهت دار نوشته شده و به ویژه کسانی که سنگ بنای نگارش این بخش از تاریخ را نهاده اند، پیش از آنکه در صدد کشف و تبیین بی طرفانه حقیقت باشند، مخدوش سازی چهره جناح مغلوب و توجیه اعمال جناح غالب در آن برهه حساس را مد نظر داشته اند. طبیعی است با چنین رویکردی به تاریخ، متون مزبور از تحریف حقایق و کتمان واقعیت مصون نخواهد بود. به خصوص اینکه تاریخنگاری مشروطیت ایران به جهت وجود نزاعهای سیاسی همواره آلوده به غرضورزی بوده و همین باعث کتمان حقایق و شایع شدن مشهورات نادرست شده است. «چون غرض آمد هنر پوشیده گشت.»


در این مقاله سعی کرده ام بدون آنکه قضاوتی درباره تاریخنگاری و تاریخنگاران این دوره کرده باشم، صرفاً آراء تاریخنگاران و قضاوت ایشان را درباره یکدیگر منعکس کنم تا خواننده خود حدیث مفصل بخواند از این مجمل.


مطالعه بر روی خصوصیات نویسندگان تاریخ مشروطه و حالات و اقدامات آنها ما را در این جهت رهنمون است که: در عرصه نگارش یکی جیره خور دربار بوده 1 و آن دیگری خواسته یا ناخواسته عامل بیگانه شده 2 سومی ترسیده 3 و چهارمی تاریخ نویسی را با چاپلوسی در هم آمیخته4، پنجمی نگارش تاریخ را وظیفه ملی خویش دانسته تا لغزشها و خطاهای تاریخی دیگران را تصحیح کند. 5 ششمی 6 و هفتمی7 در جهت رفع اتهام خود دست به نگارش زده 8 و برخی هم از جهت اینکه از غافله رقابت دور نیفتند و از حریف خود عقب نمانند دست به نگارش تاریخ جنبش مشروطه زده اند. 9 اگر نویسنده ای قصد حقیقت جویی داشته یا ناقص نوشته (یادداشتهای ملک المورخین10) یا اینکه ناچار حقایق را با شایعات در هم آمیخته (خاطرات عین السلطنه11) یا اینکه تاریخش بنا بر ملاحظاتی در گوشه ای دور از دسترس باقیمانده (تاریخ انقلاب مشروطه ایران تفرشی12) برخی منابع نیز اگرچه در دسترس عموم بوده ولی هیچ گاه مورد استفاده کامل نویسندگان قرار نگرفته و یا کسی مجال مطالعه و دقت در معانی آن را نداشته و یا به ارزش واقعی آنها کمتر توجه شده و گاه به آن اشارتی می رفته و گاه به کلی نادیده گرفته شده، از جمله آنها خلاصه مذاکرات مجلس13 و روزنامه مجلس می باشد.

 
 ---------------------------------------------------------------

1- این اتهام به وکیل الدوله و برخی دیگر از جمله مجدالاسلام کرمانی، و سید جمال الدین کاشانی مدیر و نویسنده روزنامه حبل المتین وارده شده است .

2- منظور یحیی دولت آبادی است. رجوع کنید به: فریدون آدمیت، ایدئولوژی مشروطیت، جلد دوم، (مجلس اول و بحران آزادی)، ص386. و نیز اسناد بایگانی راکد انگلیس سند شماره 107 قسمت چهارم گزارش ... به نقل از اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری، جلد 1، ص 572 .

3- منظور شیخ مهدی شریف کاشانی و ناظم الاسلام کرمانی است که هر دوی آنها خود اعتراف به ترس خود کرده اند که به خاطر ترس از برخی افراد انجمنها از گفتن حقایق خودداری کرده اند. در این خصوص رجوع کنید به: ناظم الاسلام کرمانی. تاریخ بیداری ایرانیان، بخش دوم، ص154 و نیز خبر نامه همایش نخستین سده انقلاب مشروطیت، شماره2، ص14.

4- منظور ناظم الاسلام کرمانی است. کسروی و ملک زاده ایراد مزبور را بر او وارد کرده اند. رجوع کنید به: کسروی، تاریخ مشروطه، ص4 .

5- منظور مهدی ملک زاده است. فریدون آدمیت در این خصوص سخن بسیار گفته است. رجوع کنید به: فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، جلد دوم، مجلس اول و بحران آزادی، ص402. و نیز گفت و گو با دکتر عباس زریاب خویی، نظریه تاریخ و تاریخنگاری، ص84-85 .

6- منظور یحیی دولت آبادی است که در بین خودی و بیگانه سابقه خوبی ندارد با این حال انگلیسیها نهایت استفاده را از وجود او نموده اند. رجوع کنید به: گزارش یکی از اعضای سفارت انگلیس به نام گراهام اسناد وزارت خارجه انگلیس سند شماره 107 به نقل از اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری... جلد1، ص576 (زیرنویس) .

7- محسن صدرالاشراف است که ضمن نوشتن خاطرات و شرح وقایع و بیان نکات، سعی در رفع اتهام از خود، در جریان وقایع باغشاه را دارد .

8- کتاب حیات یحیی، از یحیی دولت آبادی، و کتاب خاطرات محسن صدرالاشراف از این دست می باشند .

9- منظور نویسندگان انگلیسی و روسی و آثار آنها در خصوص انقلاب مشروطه ایران، از جمله ادوارد براون انگلیسی و رینویف و ایوانف روسی. همچنین کتابهای آبی و نارنجی است، و حال آنکه اسناد مهم آرشیوهای انگلیس و روسیه درباره حوادث مشروطه ایران می توانست منعکس کننده حقایقی از چهره آن باشد، در حالی که در تاریخ نگاری ایران بازتاب بسیار اندکی داشته است. دو مجموعه ای که به نام کتاب آبی و کتاب نارنجی به فارسی ترجه شده تنها گزیده ای است از کوهی از اسناد خارجی در زمینه حوادث مشروطه ایران که برخی حوادث و وقایع تلخ و دردناک پشت پرده با قلمی نیشدار و توهین آمیز گزارشگران و نویسندگان هر کدام کوشیده اند نقش دولت خود را در حمایت از ملت ایران برجسته کرده و مثبت نشان بدهند و از این بابت نیز منتی بر ملت ایران دارند، که انقلاب مشروطه ایران با حمایتهای بی دریغ دول غربی به خصوص انگلیس و فرانسه به پیروزی رسید، ولی ایرانیها قدر آن را ندانسته و حدود آن را رعایت نکردند و آن را از دست دادند .

10- منظور کتاب مرآت الوقایع مظفری و یادداشتهای ملک المورخین، نوشته عبدالحسین خان سپهر است. این کتاب با تصحیحات و توضیحات و مقدمه مرحوم دکتر عبدالحسین نوایی، انتشارات زرین، 1368 به چاپ رسیده. در مورد این کتاب، مرحوم دکتر نوایی در مقدمه مرآت الوقایع می نویسد: «این نکته جالب است که تواریخ مربوط به مظفرالدین شاه ناقص مانده است، از جمله افضل التواریخ فقط تا 1316 و منتخب التواریخ تا 1322 و مرآت الوقایع مظفری تا 1316 است و بقیه ندارد. یادداشتهای ملک المورخین از سال 1320 تا چند ماه به مشروطیت و مرگ مظفرالدین شاه است؛ گویی روزگار نخواست برای او تاریخی تمام و کمال یادگار بگذارد .

اگرچه اطلاعات کتاب مزبور کامل نیست، ولی نکات تازه و مطالب سودمندی، در مورد بروز جنبش مشروطه در آن وجود دارد که در دیگر منابع یافت نمی شود. به خصوص در مورد مهاجرت اول علما (مهاجرت صغری) و ایستادگی علما در مقابل عین الدوله و درخواست حکومت مشروطه و اقدام به تدوین قانون از روی قانون شرع .

11- منظور روزنامه خاطرات عین السلطنه (قهرمان میرزا سالور) است، در 10 جلد، که از سال 1299ق تا مهر 1324شمسی نوشته شده و بنا بر قول استاد ایرج افشار: روزنامه خاطرات عین السلطنه مفصل ترین خاطراتی است که در زبان فارسی تاکنون نوشته شده است. این خاطرات از روزگار ناصرالدین شاه (1299ق) آغاز و تا چند روز پیش از درگذشت نویسنده (9 مهرماه 1324ش= شوال 1364 قمری) به مدت 65 سال پایان می پذیرد. این خاطرات گنجینه ای از اطلاعات عصر، اخبار وقایع مملکتی، در واقع به مدت 65 سال بیشتر وقایع مملکتی و درباری و امور دیوانی و ملکی و مدنی و اجتماعی در آن آمده است. این مجموعه 10 جلدی به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، توسط انتشارات اساتید در 1374 به چاپ رسیده است .

12- منظور نسخه خطی تاریخ انقلاب ایران از ولد میرزا نصرالله تفرشی است. این کتاب به تحقیق معتبرترین منبع از آغاز جنبش مشروطه و عملکرد یکساله مشروطه از جمادی الاول 1323 لغایت 12 شعبان 1325 قمری می باشد؛ در واقع این کتاب 800 صفحه ای که از طرف نویسنده به عنوان جلد اول تاریخ انقلاب ایران (تاریخ یکساله مشروطیت) نامگذاری شده خود شامل دو بخش یا دو کتاب می باشد؛ مقدمه جنبش مشروطه، تاریخ یکساله مشروطه. بخش اول آن با عنوان تصحیح و تحشیه تاریخ انقلاب ایران موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد راقم این سطور بوده و در دسترس است .

کتاب مزبور در خبر نامه شماره دوم همایش یکصدمین سالگرد انقلاب مشروطیت مرداد 1328 معرفی شده و به زودی توسط مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر منتشر خواهد شد .

 13- خلاصه مذاکرات مجلس منبع معتبری است برای عملکرد نمایندگان مجلس و صورت گزارشهای حوادث مملکتی که به مجلس می رسید و بحث های مختلف و راه کارهای مناسب برای اداره امور مملکتی پیشنهاد و بخشنامه می گردید. با مروری بر مذاکرات مجلس دوره اول ارزش و اعتبار آن آشکار می شود. در این خصوص رجوع کنید به نظرات فریدون آدمیت، ایدئولوژی مشروطیت، ص 16-17.