پس از 100 سال 9 نفر پايان نامه دكتري با موضوع مشروطه دفاع كردند
اما در اين ميان، به گواهي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران (وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فن‌آوري) تنها 36 پاياننامه با موضوع مشروطيت، در دانشگاه‌هاي دولتي ايران، دفاع شده است.
نوشتار حاضر، نيم‌نگاهي به اين پايان‌نامه‌ها دارد: در ميان پايان‌نامه‌هايي كه با موضوع انقلاب مشروطه دفاع شده‌اند، دانشگاه تربيت مدرس با 11 پاياننامه از دانشجويان خود، بالاترين رقم را داراست. پس از آن، دانشگاه تهران و دانشگاه شهيد بهشتي، هر كدام با 7 پاياننامه دفاع شده، در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. در دانشگاه امام صادق(ع) نيز 5 پاياننامه در اين موضوع، ارائه و دفاع شده است. سپس دانشگاه فردوسي مشهد با دو پاياننامه درباره مشروطيت حضور دارد و پس از آن، دانشگاه‌هاي تبريز، شيراز، قم و چمران اهواز، هر كدام با يك پاياننامه، قرار دارند.
نكته قابل توجه درباره مراكز دانشگاهي كه پايان‌نامه‌هايي در اين عرصه ارائه كرده‌اند، اين است كه شهر تبريز يكي از قطب‌هاي اصلي انقلاب مشروطه بوده، اما در دانشگاه اين شهر، تنها يك پاياننامه با موضوع مشروطيت ديده مي‌شود.
از ميان 36 پايان‌نامه‌اي كه در اين عرصه ارائه شده‌اند، 9 پاياننامه متعلق به دانشجويان دوره دكتري بوده و بقيه به دانشجويان مقطع كارشناسي ارشد اختصاص داشته است.
پاياننامههاي فوق ، به استثناي سه مورد ، بين سال‌هاي 1372 تا 1381 دفاع شده‌اند. طي اين مدت، سال 1377 با 7 عنوان پاياننامه در موضوع مشروطه، بالاترين آمار را به خود اختصاص داده است.
جالب اين كه از وقوع انقلاب اسلامي تا سال 1372 هيچ پايان‌نامه‌اي درباره انقلاب مشروطه، تهيه نشده است. پيش از انقلاب نيز تنها 3 پاياننامه با موضوع مشروطه ديده مي‌شود كه در سال‌هاي 1349، 1353 و 1355 دفاع شده‌اند.
دانشجوياني كه در پاياننامه خود به اين رويداد بزرگ پرداخته‌اند، در 19 مورد از منظر سياست به مشروطه نگاه كرده‌اند. 12 پاياننامه نيز با موضوع ادبيات و مشروطه، تهيه و دفاع شده است.
مقوله هنر با يك پاياننامه و مسائل اقتصادي و اجتماعي، هر يك با دو پاياننامه، فاصله زيادي با موضوعات سياست و ادبيات در انقلاب مشروطه، دارند. «بررسي نقاشي ايران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي» عنوان تنها پايان‌نامه‌اي است كه مقوله هنر را در عصر مشروطه، دنبال كرده است.
اين پاياننامه توسط «بهنام زنگي» در مقطع كارشناسي ارشد دفاع شده و استاد راهنماي آن «محمد كاظم حسنوند» بوده است. پاياننامه فوق، سال 1380 در دانشگاه تربيت مدرس، دانشكده هنر، ارائه شده است.
از ميان دو پايان‌نامه‌اي كه از منظر اقتصادي به انقلاب مشروطه نگاه كردند، يكي توسط «سعيد ليلاز مهر‌آبادي» در مقطع كارشناسي ارشد دفاع شده است: اقتصاد ايران در سده نوزدهم ميلادي (زمينه‌هاي فروپاشي اقتصادي _ اجتماعي ايران در قبل از انقلاب مشروطه).
اين پاياننامه، سال 1375 در دانشگاه شهيد بهشتي عرضه شده و استاد راهنماي ليلاز در تهيه آن، «رضا شعباني» بوده است.
«محمد سالار كسرايي» از دانشجوياني بوده است كه با ديدگاهي اجتماعي به سراغ انقلاب مشروطه رفته است. پاياننامه وي با عنوان «چالش سنت و مدرنيته با تاكيد بر زمينه‌هاي اجتماعي از مشروطه تا 1320» در مقطع دكترا دفاع شده است. اين پاياننامه، تاريخ سال 1378 را دارد و محل دفاع آن، دانشگاه تهران، دانشكده حقوق و علوم سياسي، بوده است. پايان‌نامه‌هايي كه ادبيات عصر مشروطه را به بحث و بررسي گذاشته‌اند، بيشتر به شعر و شاعري در اين دوران نظر داشته‌اند تا نثر و ادبيات داستاني.
تنها پايان‌نامه‌اي هم كه به ادبيات داستاني در اين دوران، عنايت داشته است، نقد و نقادي را محور كار خود قرار داده است: تحليل سير نقد داستان در ايران (از مشروطه تا انقلاب اسلامي) / دانشجو: محسن ذوالفقاري / راهنما: تقي پورنامداريان (مقطع دكترا / دانشگاه تربيت مدرس / 1376). همان‌گونه كه گفته شد، اكثريت پايان‌نامه‌هايي كه با موضوع جنبش مشروطه به نگارش در آمدهاند، به بررسي موضوع مهم سياست در اين دوران پرداخته‌اند. قانون اساسي، نقش روحانيون در انقلاب مشروطه، مقايسه تطبيقي انقلاب مشروطه با انقلاب اسلامي ايران، از جمله موضوعاتي است كه دانشجويان به آنها توجه داشته‌اند. از ميان 36 پايان‌نامه‌اي كه در اين عرصه دفاع شده‌اند، تنها 3 پاياننامه به سال‌هاي پيش از انقلاب برمي‌گردد كه خود مي‌تواند به موضوعي براي يك پژوهش، بدل شود.
اين پايان‌نامه‌ها به ترتيب زماني، اين عناوين را دارند: تجلي روحانيت در مشروطه يا محيط سياسي و اجتماعي زندگي شيخ فضل‌الله نوري / دانشجو: خسرو معتضد تهراني (مقطع كارشناسي ارشد / دانشگاه تهران / 1349)، فكر آزادي در ادبيات مشروطه ايران / دانشجو: مهرنور محمدخان (مقطع دكترا / دانشگاه تهران / 1353) و نقش تجار و اصناف در انقلاب مشروطه ايران / دانشجو: مهدي اميررحماني (مقطع كارشناسي ارشد / دانشگاه تهران / 1355). نگاهي گذرا به پايان‌نامه‌هايي كه با موضوع انقلاب مشروطه در مراكز دانشگاهي ايران دفاع شده‌اند، جداي از پايين بودن حيرت‌انگيز تعداد آنها، خلاء عميقي را در مورد بسياري از موضوعات و مفاهيم مهم، نشان مي‌دهد. به عنوان نمونه، معماري، خوراك، پوشاك، فعاليت‌هاي اجتماعي زنان و وضعيت آموزش و بهداشت، موضوع هيچ كدام از اين پايان‌نامه‌ها نبوده است. اين در حالي است كه كتاب‌هايي كه با موضوع انقلاب مشروطه و مسايل و موضوعات پيرامون آن به نگارش در آمدهاند، بسيار بيش از پاياننامههاي اين عرصه است.