تندروى جناح سكولار، و آثار زيانبار آن بر مشروطيت
چنانكه در جاى ديگر به تفصيل گفتهايم: هتّاكى، هرج و مرج افكنى و لجام گسيختگىِ انجمنها، ناطقين و جرايد تندرو صدر مشروطه، از واقعيات تلخ و غير قابل انكار آن روزگار بوده و مىتوان سياههاى بلند از نام بسيارى از سران و فعالان مشروطه تهيه كرد كه هر يك به نوعى، نگرانى (يا ندامت) شديد خويش از افراطها و تندرويهاى مزبور را بر صفحة كاغذ ثبت كرده اند.
مهدى ملكزاده (دوست و هممسلك تقىزاده) با اشاره به «نيرومندىِ اقليت تندرو مجلس»، از «موقعيت مهمّى» ياد مىكند «كه اقليت تندرو مجلس به قيادت تقىزاده در جريان انقلاب پيدا كرد و تأثيرى كه در وقايعى كه اواخر مشروطة اول پيش آمد داشت و به عقيدة اعتداليها و يا بهتر بگوييم مخالفين اقليت، رويّة تند ى كه اقليت پيش گرفت، كار را به توپ بستن مجلس و انهدام مشروطيت كشيد و مانع شد ميان مجلس و محمدعلى شاه سازش پيدا شود...». يحيى دولت آبادى كه خود با تندروها دوست و به يك معنا از جرگة آنها بوده، اعتراف مىكند: در مجلس شوراى اول، «فرقة نافذى بود از تندروان كه با وجود اقليت بودن ، در هر كار مداخله نموده، رشتة امور را به دست خود گرفته بود پيشقدمان آن فرقه چند نفر بودند كه از آنها بود آقا سيد حسن تقىزاده و پس از خرابى مجلس، در سفارت انگليس متحصن، و در تحت حمايت انگلستان به اروپا رفت...». احتشام السلطنه، از رؤساى مجلس اول، كه با جبر و شانتاژ توسط تندروها بركنار شد، مىنويسد:
روز بروز انجمنها به قوّت خود مىافزودند و از هر انجمنى، رئيس يا يك نماينده در مجلس داشتند. مِن جمله انجمن آذربايجان كه رئيس آن تقىزاده بود و رئيس و اعضاى آن انجمن خيلى تند مىرفتند. هرچند روز يكمرتبه صدايى از يك طرف بلند مىشد و شكايتى را اسباب تجمّع در مجلس و داد و فرياد قرار مىدادند، و من دائماً سعى مىكردم و نصيحت مىنمودم كه از تندروى خوددارى كنند و بگذارند وزرا و مسئولين دولت، به وظايف قانونى خود بپردازند تا مملكت آسايشى پيدا كند و كابينه دوامى حاصل نمايد؛ تلاش و كوشش من بكلّى بى اثر بود.
فلان وكيل! و مثلاً وكيلالرعاياى همدانى كه يكى از اشخاص عوام و منفعت پرست و فحّاش و مغرض بود، در مجلس فرياد مىكشيد: بفرستيد از ميدان مال فروشها وزير بياورند! و هكذا...
مستشار الدوله، وكيل تبريز كه خود از تندروى خالى نبود، در نامهاى كه در (مشروطة اول) به ثقهًْ الاسلام تبريزى مىنويسد: «وضع تهران» را به «ديگ بخار بزرگى» تشبيه مىكند كه «به مرور گرم شده، به غليان و جوش و خروش نزديك مىباشد. اغراض و امراض مختلف با هم تركيب يافته و عنقريب است از تركيب آنها، مواد مضرّه اى كه اسامى آن فساد و هرج و مرج و قتل و غارت و استبداد است حادث شود».
مجدالاسلام كرمانى، روزنامه نگاران هوادار مشروطه، در تحليلى كه از علل و موجبات انحطاط مجلس شوراى اول به دست مىدهد، هتّاكى روزنامه ها و هرزگى انجمنها را از عوامل مهم سقوط و انحلال مجلس اول مىداند: انجمنها «به قدرى هرزگى كردند كه سلب امنيت از تمام مردم شد و هر كس هر خلافى كه دلش مىخواست مىكرد و به واسطة عضويت در يكى از انجمنها از همه جهت غير مسئول مىمانْد انحطاط مجلس شوراى ملى ايران يكى از آثار مشئومة اين اجتماعات بود». وى كارنامة روزنامه نگاران عصر مشروطه را نيز بهتر از انجمنها نمىداند:
...افسوس كه بعضى از آنها، مسلك خودشان را هتّاكى قرار دادند و چيزها نوشتند كه در هيچ روزنامه از روزنامه هاى آزاد، چنين مطلب ديده و خوانده نشده. نه بر علما ابقا كردند، نه بر وزرا. حتى آنكه نسبت به پادشاه، پارهاى تعرضات غيرلازمه نوشتند، مثلاً روزنامة صوراسرافيل هميشه به پادشاه استهزا مىكرد و روزنامة مساوات پادشاه را به نوشيدن باده و ساير قبايح و شنايع نسبت مىداد مخفى نماند كه غرض رفقاى من تهذيب اخلاقِ نوعِ ملت نبوده، بلكه ابداً متوجه به وطن و اهل وطن نبودند. فقط چون به واسطة نگارش اين گونه مطالب، مشترى روزنامه آنها زيادتر مىشد آقايان هم بى ملاحظة مسئوليت، هر چه مىخواستند يا مىتوانستند مىنوشتند.
اظهارات ديگر مطلعين نظير مخبرالسلطنه، وزير علوم مشروطه، نيز مؤيّد صحّت داوريهاى فوق در بارة انجمنها و مطبوعات نورُستة مشروطه است. حتى تقىزاده، اعتراف مىكند كه: در زمان نخستوزيرى امينالسلطان در صدر مشروطه «من خيلى تند بودم به حد افراط به او مخالفت مىكردم چون كه مخالف بودم هر وقت در مجلس مذاكره مىكرد بر ضدش نطق مىكردم»!
آن اقليت تندرو كه در بين اكثريت مجلس و مردم جايى نداشت و نان آشوب و اغتشاش را مىخورد، گوش خوابانده بود و هرگاه مىديد روابط مجلس با دولت و دربار اندكى رو به بهبودى رفته و نزديك است كه اسباب نفاق و شقاق بين قوّة مجريه و مقنّنه برطرف شده و اتحاد بين آنها راه را براى پيشرفت كشور باز كند، دست به ايجاد تشنج مىزد و رشتة التيام بين شاه و دولت و مجلس را از هم مىگسست. ترور امين السلطان (درست در زمانى كه با تلاش زياد، موفق به متقاعد ساختن شاه و تحصيل دستخطى از وى براى همكارى با مجلس شده بود) و نيز بمباندازى به سوى شاه (در شرايطى كه تلاش عضدالملك و جمعى از وكلا، بين شاه و مجلس صميميتى ايجاد كرده بود) در راستاى همين شگرد شيطانى بود. مستشارالدوله (نمايندة مجلس) با اشاره به سوء قصد نافرجام به شاه نوشت: «بعد از صلح بين سلطنت و مجلس شورا اميدواريها داشتيم كه كارها بر وفق مرام، و اذهان و افكارْ متوجه اصلاح خواهد شد امّا معاندين نخواستند صلح ادامه يابد». و سپس افزود: «اين دفعه از انجمن آذربايجان گرفته تا مجلس، فاتحه را خواهند خواند»! در همان ايام بود كه مراجع مشروطهخواه نجف (آخوند خراسانى، ميرزا حسين تهرانى و شيخ عبداللّه مازندرانى) نيز كه نگران موج اغتشاش و آشوب در كشور بودند، در تلگراف مشتركشان به مجلس شورا، مورَّخ 12 ذى قعدة 1325 ق، اخطار كردند: «...اغتشاشات داخله اعظم وسايل براى بازشدن پاى اجانب به مملكت است...».
حالت جناح تندرو، به آن غلام سياه مىمانْد كه گويند كودكى را در بغل گرفته مىفشرد و مىبوسيد، و كودك پيوسته زار مىزد و مىگريست. و او براى آنكه به زعم خود، كودك را آرام و ساكت كند، وى را شديدتر در آغوش مىفشرد و بيشتر مىبوسيد، و كودك باز، بلكه بيشتر، زار مىزد و بلندتر مىگريست، و او كودك را باز هم شديدتر به سينه مىفشرد و بيشتر مىبوسيد . به او گفتند: «هالو جان! گريه و فغان كودك، از ترس خود تو است؛ لطف كن بر زمينش بگذار، ساكت مىشود»! و چون چنين كرد كودك آرام گرفت و ساكت شد. جناح تندرو نيز، همچون آن غلام سياه، پس از آنكه نهضت عدالتخواهى صدر مشروطيت با كوشش و مجاهدات ملت بزرگوار ايران (به رهبرى روحانيت) به ثمر نشست، خود را به ميان افكنده و در مقام «دايههاى دلسوزتر از مادر»!، به بهانة اينكه مبادا مشروطيت صدمه ديده و استبدادْ تجديد قوا كند، رهبران اصيل نهضت را (با تهمت و توهين و ترور) كنار زدند و عملاً استبدادى مهيبتر از استبداد فرسودة قاجار بپا كردند. فرقشان با غلام سياه، آن بود كه غلام (به سفارش دلسوزان) كودك را رها كرد و وى آرام شد، اما اينان مشروطه را رها نكردند تا از شدت اندوه و زارى به هلاكت رسيد!
دخالت بى رويّة انجمنها و هتّاكىِ جرايد و تعدّىِ روزافزونِ عناصر تندرو به جان و مال و حيثيت مردم، به مرور چنان اكثريت و عامّة مردم را از مجلس و مشروطه متنفر ساخت كه (به نوشتة احتشام السلطنه): «احتمال داشت همان بيست تا سى هزارتن مردمى كه در طهران براى تحصيل مشروطه قيام كردند و در سفارت انگليس تحصن اختيار نمودند، به زودى براى تعطيل مجلس و برچيدن بساط انجمنها و جرايد هرزه و هتاك قيام نمايند»! و تنها اقدام خشونتبار شاه به انحلال مجلس و كشتار مشروطه خواهان بود كه آبروى مجلس و مشروطه خواهان را خريد! حتى ناظرين بىطرف، سكوت و حلم محمدعلى شاه در برابر هتاكيها و بلوا آفرينىهاى مشروطه چيان تندرو و جرايد و انجمنهاى وابسته به آنان را، عجيب و بيش از حد معمول مىشمردند! و چنين بود كه به اعتراف ناظم الاسلام كرمانى: در وقت به توپ بسته شدن مجلس «عموم اهل تهران خوشحالى مىكردند و از شاه تعريف مىكردند، جز معدودى قليل كالكبريت الاحمر»! سبب اين امر نيز آن بود كه «بر مردم سخت گذشت. يكى خيانت بعضى وكلا و ناطقين و رشوه گرفتن رؤسا، مردم را خيلى رنجانيد. جرايد نگاران هم از وظيفه و حدود خود خارج شده؛ گويا طبيعت، فشارى فوق العاده به آسودگى و راحت مخلوق آورد، از اين جهت از خرابى مجلس و اقدامات شاهْ خرسند و خوشحال و راضى بودند...».
براى آنكه ميزانى از هتاكيها و غوغاگريهاى جناح تندرو و سكولار در صدر مشروطيت به دست آيد، بايد پروندة هتاكى به محمدعلى شاه را (كه بهر حال طبق قانون اساسى، پادشاه مشروطه شناخته مىشد، و دست كم در حدّ يك شهروند عادى، احترام داشت) گشود و در آن به ديدة عبرت نظر كرد. جايى كه شاه قاجار، با وجود قدرت، اين چنين آماج هتاكيهاى «بىبنياد» و برخوردهاى «غيرقانونى» قرار داشت، تكليف ديگران معلوم بود.
حسين طاهرزادة بهزاد، از فعالان صدر مشروطه در تبريز، در روزنامة حشرات الارض، كاريكاتور محمدعلى شاه را به صورت قورباغة چاق كشيده بود. مهمتر از اين، نسبتهاى سوئى بود كه صراحتاً در انجمنها و جرايد، به مادر شاه: امّ خاقان (دختر بزرگ اميركبير ) مىدادند. كسروى مىنويسد: روز 13 ربيع الثانى 1325 ق «تهرانيان بخوانيد: جناح تندرو مشروطه در دشمنى با محمدعلى ميرزا اندازه نشناختند و آنچه مىدانستند و توانستند گفتند. امروز نام مادر او، ام الخاقان، را به زبانها انداختند و سخنانى را كه در سى و اند سال پيش در بارة آن زن گفته شده بود، سخنانى كه بنيادى جز پندار و گمان نمىداشت، تازه گردانيدند». فريدون آدميت مىنويسد: «نمايندگان افراطى در مجلس از بدگويى به محمدعلى شاه و دربار فروگذار نبودند. سخنوران انقلابى نيز بر منبر از ناسزا گويى احتراز نداشتند. يكى عزل و اعدام شاه را مىخواست و ديگرى او را «پسر اُمُّ الخاقان» مىخواند. نويسندگان تندرو نيز دست كم از خطباى هم مشرب خود نداشتند. در حقيقت، عفّت قلم و زبان رخت بربسته و هرزه درايى و دشنام گويى معيار آزادى خواهى شناخته شده بود...».
در آن ميان، از همه بىپرواتر، سيد محمدرضا مساوات، يار و همفكر تقىزاده، بود كه در روزنامة خود (مساوات) شاه را فرزند نامشروع «امّ خاقان» مىخواند و علناً تومارى در باب زنازادگى شاه نوشته و در بازار تهران از تودة مردم امضا مىگرفت! و كسانى چون فخرالاسلام مدير روزنامة «تدين» نيز با وى همنوايى مىكردند. سخن مجدالاسلام (روزنامه نگار مشروطه خواه) در بارة استهزاى مساوات به قانون انطباعات مصوّب مجلس شوراى صدر مشروطه قبلاً گذشت: «روزنامة مساوات وقتى كه قانون انطباعات از مجلس شوراى ملى گذشت يك نمره روزنامة خود را سرتاپا وقف و صرفِ استهزاى آن قانون نمود. مسلّم است كه مشروطه خواه هرگز به قانونِ موضوع، استهزا نمىكند. ولكن چون ديد اين قانون از هتّاكى و هرزه درايى آن جلوگير است، اين بود كه بى اختيار مرتكب آن اقدام جسورانه گرديد».
يك شاهد عينى در محرم 1326 نوشت: «روزنامهنويسها هرچه دلشان مىخواهد مىنويسند، مخصوصاً روزنامة مساوات. در روزنامه نوشته شده بود شاه جوان بىتجربة ما ابداً به خيال ما نيست. ملت غيور پرتقال، شاه و عيالش و وليعهدش را تيرباران كردند. چنين كنند بزرگان چو كرد بايد كار». همو چند روز بعد، از بمباندازى به كالسكة شاه خبرداد و نوشت: «وضع تهران عجالتاً مغشوش و درهم، احدى اطمينان ندارد كه شب در خانة خودش راحت باشد. در تهران آدم كشتن با پشه كشتن يكى. واقعاً امروز از براى شاه و گدا توقف در تهران مشكل شده است».
در آن هنگامه، حيدر عمو اوغلى ـ يار تقىزاده، تروريست مشهور عصر مشروطه، و رئيس «حزب كمونيست ايران» در سالهاى پس از كودتاى 1299 ـ به سوى كالسكة شاه بمب پرتاب كرد و عدلية مشروطه (زير فشار وكلا و انجمنهاى تندرو) در دستگيرى و كيفر ضاربين تعلّل ورزيد و حتى رئيس نظمية تهران (معتضد ديوان) را كه در تعقيب آنها بود، به بهانة استنطاق، توقيف كرد! چندانكه شاه، با همة باد بروتش، در نامه به عضدالملك ناليد: «...امروز ظلمى كه به من شده، تا حال در حق احدى نشده است. رئيس نظميه مىرود قاتل و بمب انداز و بُمب ساز را بگيرد، براى او تقصير ثابت مىكنند. من به اطمينان حق شناسى وزرا و امرا گفتم برود راپورت خودش را بدهد، حالا او را آنجا نگاهداشتهاند كه استنطاق ناتمام است، بايد فردا استنطاق شود. در اين صورت به چه اطمينان مىشود در اين شهر زندگى كرد. از شما سؤال مىكنم تكليف من حالا چه چيز است»؟! دهها سال پس از آن تاريخ، محمدعلى جمالزاده در مقالهاى كه راجع به تقىزاده نوشت، فاش ساخت كه چگونه مشروطه چيان (براى نجات حيدر خان از چنگ قانون) جوانى را تعليم مىدادند كه «بگويد او بوده است كه براى محمدعلى شاه بمب انداخته است (نه حيدر عمواغلى)» و زمانى هم كه جمال زاده «در موقع جنگ عمومى اول با حيدر خان عمواغلى در بغداد و بعداً در برلن دوستى دور و درازى پيدا» مىكند حيدرخان «اقرار» مىكند كه خود وى «بمب انداخته بوده است»!
حملات آشكار جرايد به شاه، كه به تقليد از قاتلان لوئى شانزدهم در انقلاب فرانسه صورت مىگرفت، به قول كسروى: اثرى جز رماندن شاه از مشروطه، سوق وى به دامن روسها و تحريكش به انهدام مجلس نداشت. طبق قانون مشهور نيوتون: «هر عملى، عكس العملى برابر با آن، و در جهت مخالف با آن، دارد» و طبعاً اين گونه حملات بىپروا و بى رويّه به شاه نيز (كه قانون اساسى مشروطه صراحتاً سلطنت وى را به رسميت مىشناخت) بدون واكنش نمىماند و نماند . اعظام الوزاره، كه خود با مشروطه خواهان تندرو و حتى شاخة ترور آنها در ارتباط (و بعضاً همكار) بوده، پس از شرح ماجراى بمباندازى حيدر عمو اوغلى و تروريستهاى قفقازى همدست وى به كالسكة شاه، و نقش انجمن آذربايجان و باكو در اين امر، پيامدهاى آن واقعه را چنين ترسيم مىكند: «بعد از حادثة بمب يا نارنجك، شاه خيلى ملول و افسرده گرديد و اميدش از سازش با مجلس و آزادى خواهان قطع گرديد. در واقع، رفته رفته مهيّاى بر طرف كردن مجلس و بانيان آن گرديد. براى اينكه صد در صد يقين حاصل نمود كه قضيه، اختلاف نظر و امثال آن نيست؛ موضوع آن است كه مشروطه خواهان قصد كشتن او را دارند. البته لجام گسيختگى و هتّاكى جرايد ملى و عدم مراعات ادب و شئونات مقام سلطنت بيشتر او را غضب آلود مىنمود، به طورى كه ديگر افكار سازش در او اثر نداشت، بلكه او را عصبانىتر مىنمود. كار بمب، تمام رشتههايى كه تصور مىرفت براى سازش مؤثر خواهد بود، همه را پاره و از بين برد».
كسروى، با وجود هوادارى از مشروطه، و سر سنگينى با شاه قاجار، آن چنان از تندروى و افراطگرىِ سيد محمدرضا مساوات، خشمگين است كه حكم به جواز قتل وى مىدهد! به گفتة او: مساوات «مرد خيره رويى مىبود و در روزنامهاش همه گونه سخنان تند مىنوشت. داستان لويى شانزدهم پادشاه فرانسه را يادآورى كرده محمدعلى ميرزا را بيم مىداد. گذشته از همة اينها چون در يكى از شمارههاى روزنامهاش پرده درى بسيار كرده بود محمدعلى ميرزا از عدليه دادخواهى كرد، ولى سيد محمدرضا گردن كشى كرده به دادگاه نرفت و بلكه يك شماره از روزنامة خود را ويژة ريشخند و بدنويسى به دادگاه گردانيد. سپس به يك رفتار بى شرمانهترى برخاسته، بدكاريهايى به نام محمدعلى ميرزا و مادرش ام الخاقان به روى چلوار بزرگى نوشته به بازار فرستاد كه مردم گواهى خود را پاى آن بنويسند و مهر كنند. در ميان آزادى خواهان اگر كسانى شايندة كشتن مىبودند نخستينشان اين مرد را بايد شمرد»!
جالب است كه خود ابراهيم زنجانى نيز، سالها پس از مشروطه، در يادداشتهاى خويش اعتراف مىكند كه انگشت انگليسيها در كشاكشهاى مشروطهخواهان با محمدعلى شاه دخيل بوده است. و به راستى، چه دم خروسى بهتر از افاضات جناب اردشير ريپورتر در جلسات مخفى لژ عليه شاه قاجار و عالمان شريعت خواه؟!
به نوشتة استاد عبداللّه شهبازى:
زنجانى بعدها خاطرة سالهاى مبارزه با محمدعلى شاه را بارها به ياد مىآورد و با بدبينى به نقش استعمار بريتانيا در آن حوادث مىنگرد. او در سنين كهولت، در تابستان 1342 ق / 1303 ش، نوشت: «دولتين به اين غلبه هم كمك كردند، زيرا مقصود آنان دائماً وقوع جنگ و آشوب و زد و خورد و خرابى در ايران بود و يك دقيقه نمىخواستند ايران به يك وضع آزادى يا استبدادى آرام و اداره شود و از هر طرف تحريك فساد و خرابى مىكردند. در بين جنگ تبريز به بهانة مساعدت به محصورين و قحط زدگان، قسمتى از قشون روس وارد تبريز شده تا انقلاب روسيه در جنگ بزرگ در آنجا اقامت كرده، چه بلاها به سر آذربايجان و اهل ايران بدبخت آوردند و همه به تحريك انگليسها بود».
القائات اردشير جى به ابراهيم زنجانى عليه روحانيت (كه نمونههاى آن قبلاً گذشت) يادآور القائات همو، سالها پس از آن تاريخ، به شخص رضا خان است. آنجا كه در وصيتنامة سياسى خود شرح مىدهد چگونه آن قزاق ديكتاتور را بر ضدّ علما تحريك مىكرده است:
به زبانى ساده، تاريخ و جغرافيا و اوضاع سياسى و اجتماعى ايران را برايش يعنى براى رضا خان تشريح مىكردم اغلب تا ديرگاهان به صحبت من گوش مىداد و براى رفع خستگى چاى دم مىكرد كه مىنوشيديم من به تفصيل برايش شرح دادهام كه طبقة علما و آخوندها و ملاها چگونه در گذشتة نه چندان دور آمادة حتى وطن فروشى بودند علما به طور كلى مىخواستند كه جيبشان پر شود و تسلطشان بر مردم پايدار بماند و هميشه بر چند بالين سر مىنهادند يعنى به چند دولت اجنبى وابسته بودند! خوب به خاطر دارم كه رضا شاه پس از شنيدن داستانى از من در اين زمينه چندبار اين كلمات را ادا كرد: قحبههاى بىهمه چيز. براى شاه گفتم كه چگونه در شهر مقدس مشهد و در سايههاى گنبد امام رضا ع آخوندها با مسافرين و زوار تماس مىگرفتند و بدون هيچ شرم و حيايى موجبات عيش و لذت آنها را فراهم مىكردند اذعان دارم كه در ميان روحانيون ايران افراد شرافتمند و ايران دوست هم هستند كه خود افتخار دوستى و مصاحبتشان را داشتهام، ولى اين عدة انگشت شمار را نمىتوان نمونة واقعى جامعة روحانيت ايران دانست...
ضمناً آن همه تحذير اردشير جى (در جلسات مخفى لژ بيدارى) از ظلم شاه قاجار و سخنان فيلسوفانة وى در بارة خطر قدرت و ميل آن به طغيان، بايد در كنار تعريفها و توجيهات چرب او (در وصيت نامة سياسى) از ديكتاتور خشن و وابستة پهلوى قرارگيرد و از اين عنصر نفاق پيشه (كه گويا همه را چون خود ابله فرض مىكرده) به خنده يا شايد هم به گريه افتاد. در وصيت نامةاش با اشاره به ديكتاتور پهلوى مىنويسد:
در طى شانزده سال گذشته، من شاهد و ناظر مردى = رضا خان بودهام كه در ساية نبوغ و ارادة آهنين و شخصيت بارز خود مسير تاريخ كشورش را تغيير داد. از اين پس نسلهاى ايرانى كه وارث مملكتى مستقل و آزاد ! و متمايز از يك قطعه خاك جغرافيايى مىگردند بايد خود را مديون رضاشاه پهلوى بدانند...
حسّ شديد ايران پرستى ! توأم با استعداد خداداد و هيكل و قامتى توانا و سيماى مردانه، قابليت و قدرتى به او مىداد كه بتواند كشورش را از نيستى و زوال برهاند قيام رضا خان = بخوانيد: كودتاى انگليسى سوم اسفند 1299 زاييده و مخلوق مستقيم سياست انگليس نبود بيم آن دارم كه مورخين ايرانى، شدت عمل شاه را نسبت به كسانى كه مستحق آن هستند به سنگدلى و شقاوت سوء تعبير نمايند و حال آنكه در زير اين صورت مردانه و سخت، قلبى پر از احساسات مىطپد ! لابد شاهد آن نيز، فرمان رضاخان به چكمه پوشان خويش مبنى بر كشتار فجيع پناهندگان مسجد گوهرشاد است! هنگامى كه اين سطور را مىنويسم رژيم اتوكراسى در ايران برقرار است و قدرت به تمام معنى كلمه در دست رضاشاه مىباشد. او اين قدرت مطلق و بلامنازع را صرفاً براى جلو راندن ايران مىخواهد رضاشاه داراى سليقهاى است كه قرنها پيش افلاطون آن را نوع پسنديدهاى از حكومت مىدانست و عبارت بود از تأمين امنيت و برابرى در مقابل قانون و راهنمايى مردم در جهت آمال ملى ! ...
توجه داشته باشيم كه جناب سِر ريپورتر، اين ستايشهاى چاپلوسانه از ديكتاتور پهلوى و بركشيدة آيرونسايد را، در اوايل دهة 1310 شمسى يعنى زمانى نوشته كه رضا خان، در اجراى دستورات لندن، همة آرمانها و دست آوردهاى مشروطه (آزادى بيان و قلم، نظارت مجلس بر امور، عدالت قضايى، امنيت سياسى و...) را نابود ساخته و با انزوا و حبس و تبعيد و كشتار آزادى خواهان (نظير مدرّسها، مصدقها، كمالالملكها، مؤتمن الملكها، ميرزا طاهر تنكابنىها، صولت الدولة قشقايىها و...)، غصب املاك و دارايى ثروتمندان (نظير سپهسالار تنكابنىها و اقبال السلطنة ماكويىها)، و كشتار و تخته قاپوى ايلات و عشاير (بختيارى، قشقايى و...)، اختناقى بىسابقه و كم نظير را بر كشور تحميل كرده بود. و حتى براى آنكه فاتحة عدالت قضايى و استقلال قضات را بخواند در مرداد 1310 به دست وزير دادگسترىاش (داور) تفسيرى كاملاً وارونه از اصل 82 متمم قانون اساسى را به زور به امضاى مجلس فرمايشى وقت رسانده بود. آنگاه در چنين شرايطى، جناب سِر ريپورتر، سَر دلاّل انگليس، از قلبِ «پراحساس»! و مهربان! رضا خان دم مىزند و رژيم خشن پليسى وى را با مدينة فاضلة افلاطون! قياس كرده و غايت آن را «تأمين امنيت و برابرى در مقابل قانون و راهنمايى مردم در جهت آمال ملى»! مىخواند! به راستى كه روى و ريا و دروغ و عوام فريبى (در دنياى مدرن) تا كجا و تا چه حد مىتواند پيش برود؟!
ريشخند شگفت تاريخ را ببين! كسانى كه در صدر مشروطه، استبداد «ضعيف و متزلزل» محمدعلى شاهى را (چون مورد بىمهرىِ شديدِ لندن قرار داشت) به هيچ روى برنمىتافتند و مدام از آزادىخواهى و عدالتجويى دم مىزدند، چهسان چندى بعد چكمههاى ديكتاتور مهيب پهلوى را بوسيدند و اوراق دفتر را به مدح وى آلودند!
رُمان «شرارة استبداد»، نوشتة زنجانى، مفصل است و تا حوادث ذىقعدة 1325 ادامه مىيابد. اينكه بعدها مىنويسد: «من در حال استبداد صغير غالباً در خانه منزوى بودم و رمانى متعلق به آن زمان مىنوشتم»، اشارهاش به همين شرارة استبداد است.