میرزای نایینی
محمد حسین غروی نایینی به سال 1240 هجری شمسی مصادف با 1276 هجری قمری در خاندانی فاضل و روحانی در شهر نایین به دنیا آمد. پدرش شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم از خاندان بزرگ منوچهری بود که پدرانش در اصفهان پشت در پشت لقب شیخ الاسلامی داشتند.
تحصیلات
او تحصیلات خود را ابتدا در زادگاهش نایین گذراند و پس از آن در 17 سالگی ( 1293ق) به اصفهان رفت و در آن حوزه ی علمی بزرگ، دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید فرهیخته چون ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمد باقر ایوانکی فرزند شیخ محمد تقی اصفهانی و جهانگیرخان قشقایی گذراند.
او در سال 1303ق راهی نجف اشرف شد و پس از مدتی به سامرا رفت. درآغاز ورود به حوزه ی سامرا در درس دو استاد فرزانه، سید محمد طباطبایی فشارکی و سید اسماعیل صدر شرکت جسته، سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازی حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار او بهره برد.
پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه سید اسماعیل صدر راهی کربلا شد و در مدت 2 سال اقامت در آنجا از این استاد عزیز( صدر) سود جست و سپس با اندوخته ای ارزشمند و کوله باری گرانسنگ در سال 1316ق راهی نجف شد و مقیم آنجا گردید و به تدریس علوم دینی پرداخت و در کنار آن در پای درس آخوند خراسانی حاضر شد.
تدریس
میرزای نائینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش، شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند، شاگردانی همچون: سید محسن طباطبائی حکیم، سید محمد حجت کوهکمری، سید محمد هادی میلانی، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمد حسین طباطبائی، سید محمود حسینی شاهرودی، سید جمال الدین گلپایگانی و...
میرزاى نایینى، نگاشتن درس استاد در حوزه‌هاى علمى را رایج نمود زیرا استادان پیش از او نسبت به آن توجه بایسته‌ای نداشتند. نایینى به ضبط و نگارش درس و یادداشت‌بردارى از مطالب علمى توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود مى‌خواست مطالب درس را بدون کم و کاست تقریر کنند؛ از این رو بیشتر شاگردان وى، مطالب را با دقت هرچه تمام‌تر مى‌نگاشتند و هر از گاهى آن را بر استاد عرضه مى‌داشتند و استاد نیز برای رشد و کمال علمى آنان، رهنمودهاى لازم و مورد نیاز را ارایه مى‌کرد.
او از جمله دانشمندانی است که در رونق و جلو رفتن «اصول » زحمت فوق العاده کشید، تا جائی که « نوآور» و « مجدد الاصول » نام گرفت و اکثر معاصران از نظریات وی پیروی می کنند و آن را همسنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به شمار می آورند.
فعالیت سیاسی
گرایش سیاسی نائینی نزدیک به میرزای شیرازی و همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که از دوستان دوران جوانی او به شمار می‌رفت.
آیة ا... نائینی از پیشگامان نهضت مشروطه به شمارمی رود. در سال 1327ق مشروطه خواهان حکومت را در دست گرفتند، لکن با دخالت اجانب، فئودالها و غرب زدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را تصاحب نمودند و انقلاب را از مسیر اصلی اش منحرف ساخته به جای کیفر دشمنان واقعی مشروطه، شیخ فضل ا... نوری را بر دار کردند. اکثر علمای بزرگ نجف همچون میرزای نائینی به این امید که خواهند توانست به آن نهضت، محتوایی اسلامی ببخشند، از آن پشتیبانی کردند. مخالفان برای مقابله با نهضت تلاش کردند و حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در این میان مرگ مرموز و ناگهانی آخوند خراسانی، باعث تضعیف نهضت گردید هر چند مانع حرکت علما به ایران نشد. رهبران روحانی از جمله نائینی به سوی کاظمین حرکت کردند و سرانجام فعالیت های آنان باعث شد تا آرامش به ایران بازگردد.
او در جریان جنگ جهانی اول نیز از جمله روحانیونی بود که بر علیه انگلیس اعلام جهاد کردند و پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل نیز با او مخالفت کرده و انتخابات عمومی برای تشکیل مجلس مؤسسان را تحریم کرد و در اعتراض به تبعید شیخ مهدی خالصی از رهبران مخالفان ملک فیصل به حجاز به همراه تعداد دیگری از روحانیون به ایران مهاجرت کرد که پس از یکسال به نجف بازگشت.
آثار
نایینى از مراجع اهل قلم بود که در درست‌نویسى در حدّ وسواس تلاش مى‌ورزید؛ به همین دلیل بسیارى از آثار به‌جا مانده از او به دلیل پرهیز از اشتباه ادبى و سستى در نشر و کاستى در جمله‌بندى‌ها و... به چاپ نرسیده است و بسیارى از نگارش‌هاى تحقیقى ایشان از بین‌رفته یا به‌گونه خطّى در کتابخانه‌ها بر جاى مانده است؛ زیرا نایینى آن‌چنان دقیق بود که میل نداشت چیزى از دست او صادر شود که به لحاظ ادبى اشتباهى داشته باشد.
از این مرجع اهل قلم آثار فراوانی برجای مانده است که از آن میان می‌توان به رساله‌هاى فقهى تخصصى ایشان نظیر رساله در «خلل نماز»، رساله در «لباس مشکوک» نوشته شده در سال 1315قمری، رساله در «لا ضرر»، رساله در «باب تزاحم»، رساله در «شرط متأخر»، رساله در «تعبدى و توصلى»، رساله در «ترتُّب» و رساله در «معانى حرفیه» را نام برد.
غیر از رسایل مذکور، نایینى آثار فقهى و سیاسى دیگرى نیز دارد که از آن جمله اند :
ـ «حاشیة على العروة الوثقى»:
ـ «وسیلة النجاه»
ـ «ذخیرة العباد»:
- «تنبیه الامه و تنزیه الملّة»:
یکی از مهم ترین کتب ایشان کتاب اخیر الذکر «تنبیه الامه و تنزیه الملّة» می باشد. آیة ا... نائینی این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه (1327ق) به فارسی نوشت و مورد تأیید بعضی از بزرگان قرار گرفت. او در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدی را اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهای استبدادی برداشته و زندگی در زیر سلطه استبداد را با بردگی مساوی می داند.
ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و شؤون اعتباری امام معصوم را برای فقیه جامع الشرایط ثابت می داند. از نظر او، علما شرعاً مسؤول دستگاه حکومتی اند و جلو گیری از بی نظمی و بی عدالتی در جامعه از وظایف آنهاست و در غیبت امام عصر رهبری جامعه بر عهده آنان می باشد... به گفته شهید مطهری... افسوس که جو عوام زده محیط ما، کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یکباره مهر سکوت بر لب زده، دم فروبست.
وفات
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر، آیة ا... العظمی میرزا محمد حسین نائینی، پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در 26 جمادی الاولی 1355ق (1315ش) در 78 سالگی به رحمت ایزدی پیوست و پیکر پاکش در کنار حرم مطهر حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.
منابعی برای مطالعه
در سال‌های اخیر کتاب‌های زیادی درباره این اندیشند متفکر یا برخی از آثار او به چاپ رسیده‌اند که برخی ار آنها عبارتند از:
ـ اندیشه سیاسی نایینی / احمد بهشتی/ بوستان کتاب قم/ 1383
ـ پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی/ غلامرضا پاکروان، سیدجواد ورعی (مترجم)/ دبیرخانه مجلس خبرگان/ 1383
ـ قدرت سیاسی در اندیشه ایرانی؛ از فارابی تا نایینی/ علی اصغر حقدار/ کویر/ 1384
ـ میرزای نایینی و نظام سیاسی مشروطه/ طه هاشمی / مهر نامگ / 1385
ـ مشروطیت، جمهوریت، اسلامیت ؛مطالعه تطبیقی اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و محقق نایینی در مورد نقش مردم/ غلامحسین مقیمی/ معناگرا/ 1385
ـ اندیشه سیاسی آیت‌الله میرزا محمد حسین نایینی/ عباس حیدری بهنوییه/ بوستان کتاب قم / 1386
ـ اندیشه سیاسی آیت الله میرزا محمد حسین نائینی/ حجت الاسلام دکتر عباس حیدری بهنوئیه/ پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی/ 1387
ـ مشروطه شرعی و مشروعه شرطی؛ بازخوانی نظریات میرزای نایینی و شیخ فضل‌الله نوری/ طرح فردا / 1387