میرزای نائینی و تقابل فقیهانه با استبداد

در زمانی که جنبش مشروطهیت به رهبری علمای نجف همچون آخوند خراسانی و عالمان مجاهد مقیم تهران مانند سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدا... بهبهانی در حال دست و پنجه نرم کردن با استبداد سلطنتی قاجار بود، در عرصه اندیشه و نظر با سه طیف و جریان فکری مواجه و سه گونه برداشت از آن ارائه می شد. در میان چنین تلاطم های اجتماعی و تعارض های فکری، مجتهدی محقق و خلاق که از نزدیک شاهد تلاش های مجاهدانه فقها به ویژه استاد برجسته اش میرزای شیرازی در به سامان رساندن نهضت تنباکو و مبارزه با استعمار واستبداد بود، گام بلندی در راه ساماندهی نظری نظام مشروطه برداشت و در ایامی که مشروطه خواهان اسیر استبداد صغیر محمدعلی شاهی بودند، جهادگونه اثری کم نظیر در اثبات قانونی بودن حکومت مشروطه و نامشروع بودن استبداد نگاشت و برای نخستین بار فقه مشروطه را تدوین کرد و مواجهه فعال اسلام و تجدد در مهم ترین عرصه حیات جمعی یعنی سیاست را رقم زد. این مجتهد نوپرداز آیت ا... میرزا محمدحسین نائینی بود که با نگارش کتاب بلندمرتبه و دوران ساز «تنبیه الامه و تنزیه المله» نقطه عطفی را در روند دین و سیاست پدید آورد و تلاش کرد قرائتی اسلامی از مفاهیم تجدد ارائه دهد.

زمانه و زندگی آیت ا... نائینی 

آیت ا... نائینی که دکتر عبدالهادی حائری از او به عنوان یکی از پشتیبانان مشروطیت یاد می کند، در سال ۱۲۷۷ (ه.ق) در یک خانواده مشهور نائین به دنیا آمد. پدر و پدربزرگ او هر یک پس از دیگری شیخ الاسلام نائین بودند و از علمای آن سامان به شمار می رفتند. به همین دلیل وی تحصیلات اولیه را در همان شهر آغاز کرد و در ۱۷ سالگی برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه اصفهان که حوزه ای بزرگ بود، رفت. او ۷ سال نزد شیخ محمدباقر اصفهانی، روحانی بانفوذ اصفهان که حدود اسلامی را در آن شهر اجرا می کرد، زندگی کرد و از او فقه را فراگرفت. مرحوم نائینی در اصفهان همچنین در محضر استادانی چون جهانگیرخان قشقایی و شیخ محمدحسن هزارجریبی و آقانجفی اصفهانی فلسفه و کلام خواند. وی در سال ۱۳۰۳ (ه.ق) برای تکمیل تحصیلات حوزوی به عراق رفت و پس از توقفی کوتاه در نجف برای شرکت در درس میرزای شیرازی به سامرا رفت و مدت ۱۰ سال در این حوزه مقیم شد. 

او در آن جا علاوه بر میرزای شیرازی صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو، نزد مجتهدان بزرگی چون سیداسماعیل صدر و سیدمحمد فشارکی اصفهانی فقه و اصول را آموخت. در سال ۱۳۱۶ (ه.ق) به نجف بازگشت و در زمره شاگردان برجسته آخوند خراسانی قرار گرفت. وی در این دوران از یک سو با نهضت تنباکو آشنا شد و از اندیشه های سیاسی سیدجمال آگاهی یافت و از سوی دیگر با حضور در حلقه شاگردان آخوند خراسانی در زمره مشاوران استاد در زمینه انقلاب مشروطه قرار گرفت تا جایی که مقام و موقعیت انشاکننده اعلامیه ها و فتواهای سه مجتهد تراز اول نجف درباره انقلاب مشروطه را پیدا کرد. جایگاهی که هوشمندی و درک بالای سیاسی آیت ا... نائینی و موقعیت علمی و فقهی وی را در این زمان که هنوز در مقام مرجعیت قرار نداشت، مشخص می کند.

نگارش کتاب تنبیه الامه 

در زمانی که مشروطه به طور موقت ملغی شده بود و محمدعلی شاه با به توپ بستن مجلس مشروطه خواهان را دستگیر و سرکوب می کرد، علامه نائینی تصمیم گرفت کتابی درباره بنیان گذاری یک نظام پارلمانی بنویسد، به ویژه آن که در این زمان ضداسلامی بودن مشروطه تبلیغ می شد. بنابراین وی سعی کرد با استناد به منابع اسلامی به دفاع از مشروطه برخیزد و چارچوب های اسلامی آن را تبیین و اثبات کند که حکومت مشروطه مشروع و استبداد نامشروع است.

محتوای تنبیه الامه 

دکتر حائری در کتاب تشیع و مشروطیت در گزارشی که از کتاب تنبیه الامه ارائه داده است، می نویسد: «در این کتاب پس از سخنانی به عنوان پیش درآمد، «مقدمه»ای آمده که در آن دو گونه حکومت- استبدادی و مشروطه- مورد بحث قرار گرفته است و در خلال همان مقدمه درباره معنای آزادی، برابری، قانون اساسی و مجلس شورای ملی نیز سخن رفته است...

 دکتر حائری دغدغه اصلی مرحوم نائینی را هماهنگ کردن اسلام و دموکراسی می داند و می گوید: به طور کلی همه روحانیانی که درباره مسئله مشروطه گری قلم فرسایی کردند، در جست وجوی عناصری اسلامی ولی هماهنگ با یک نظام مشروطه و دموکراسی بودند تا بتوانند یک قانون اساسی هماهنگ با مذهب پیشنهاد کنند. البته نائینی از این دسته از علما مستثنا نبود.» اهمیت این کتاب زمانی افزایش یافت که با تقریظ و تایید مراجع بزرگ وقت یعنی آخوند خراسانی و عبدا... مازندرانی همراه شد و به این گونه این کتاب نه تنها بیان کننده دیدگاه مرحوم نائینی که نشان دهنده موضع سیاسی و فقهی آخوند خراسانی نیز بود.

دفاع از اسلام و روحانیت 

کاری که مرحوم نائینی انجام داد، آن بود که اسلام را در برابر حرکتی نو که بنیادی نو در عرصه کشورداری ارائه می کرد ، قرار نداد بلکه سعی کرد با دانش و بینش قوی خود، مشخص و مبرهن کند که می توان با استفاده از آموزه های اسلامی مدلی از نظام سیاسی ارائه داد که با دموکراسی و مشروطه ناسازگار نباشد. او نگذاشت اندیشه اسلامی در برابر اندیشه فیلسوفان غربی رنگ ببازد و ثابت کرد که اسلام برای هر زمان و مکانی می تواند طرحی نو و سخنی راهگشا داشته باشد. تلاش مهم و ارزنده مرحوم نائینی آن است که مفاهیمی چون آزادی، مساوات و مشارکت مردم در حکومت را مطابق با گفتمان دینی و آموزه های اسلامی تفسیر و تبیین کند. به همین دلیل وی آزادی را با مفهوم آزادی از اسارت و بندگی برابر می داند و به کمک آیات و شواهد تاریخی به استوارسازی این معنا می پردازد. در بحث مساوات نیز آن را مساوی و برابر بودن تمام مردم در برابر قانون توصیف می کند.