آخوند خراسانی و مبارزات مشروطه خواهی
نگاهي به حضور حوزه نجف و آخوند خراساني در سير مشروطيت
حوزه نجف در دوره مشروطیت بعنوان كانونی فعال در زمینه سازی و ترتیب دهی خط مشی گروههای مشروطه طلب مطرح بوده ، آنجا كه حركتی به بن بست می رسید فتوای علمای نجف چون آخوند خراسانی گره گشای مشروطه طلبان بود. در همین راستا پیامهای زیادی از آخوند خراسانی خطاب به گروههای مختلف چون شاه ،مجلس ،انجمن ها،عموم مردم ،نظامیان ،عشایر ؛ طلاب و روحانیون و…ارسال شد. یكی از رجال مشروطه خواه كه نقش موثری در روندتحولات مشروطیت ایران ایفا نمود ملا محمد كاظم خراسانی مشهور به آخوند خراسانی است. به گواهی تاریخ اقدامات این عالم ربانی مقارن مشروطیت در پیشبرد اهداف مشروطه خواهان بسیار موثر و اثرگذار بود.
ملا محمد كاظم خراسانی (۱۲۵۵ - ۱۳۲۹ ه.ق ) فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه و رهبر سیاسی عصر مشروطیت درسال ۱۲۵۵ از پدری بنام شیخ حسین هروی ، در طوس متولد شد. وی درمشهد(1) علوم مقدماتی را فرا گرفت. سپس بسال ۱۲۷۷ قمری در سبزوار از محضر حاج ملا هادی سبزواری فلسفه آموخت. پس از آن در سن بیست و دو سالگی(2) و در سال ۱۲۷۷ قمری به تهران رفت و به تحصیل حكمت و منطق پرداخت و پس از مدتی برای تكمیل تحصیلات عازم نجف شد و نزد شیخ انصاری و حاج سید علی شوشتری مشغول تحصیل شد.(3)
ملا محمد كاظم خراسانی پس از فراگیری علوم دینی در نجف و سامره به تدریس مشغول شد و مقارن مشروطیت ایران به صف مشروطه خواهان پیوست و همگام با علمای نجف مبارزات مشروطه خواهی را آغاز كردند.
آخوند خراسانی درطی تحصیل در سبزوار از محضر حاج ملا هادی سبزواری و در تهران نیز از محضر ملا حسین خویی و میرزا ابوالحسن جلوه فلسفه آموخت. پس از آن در نجف با بهره گیری از اساتیدی چون شیخ مرتضی انصاری ( ۱۲۱۴ - ۱۲۸۱ ه.ق )، میرزا حسن شیرازی ،سیدعلی شوشتری ،شیخ راضی نجفی و سیدمهدی قزوینی فقه و اصول فرا گرفت.
طبق گزارشات مندرج در منابع ؛ شاگردان زیادی درمحضر آخوند خراسانی علوم دینی فرا گرفته اند و حتی تعداد شركت كنندگان درس اصول استاد(4) بیش از ۱۰۰۰ نفر ذكر شده است.
عبدالحسین مجیدكفایی دركتاب مرگی در نور بنقل ازعبدالرحیم محمد علی صاحب كتاب المصلح المجاهد(5) اسامی ۳۱۰ تن از شاگردان آخوند خراسانی را ذكر نموده كه مهمترین آنها (6) عبارتند از میرزا ابوالحسن مشكینی، شیخ محمدحسین كاشف الغطاء، شیخ محمدجوادبلاغی ، اقاضیاءالدین عراقی ، اقاشیخ محمدعلی شاه ابادی، سید محسن امین عاملی، اقاسیدابوالحسن اصفهانی، حاج اقاحسین قمی ،سیدمحمدتقی خوانساری ،سیدحسن مدرس و…..
عمده آثار مكتوب آخوند خراسانی عبارتند از : الاجازه ، الاجتهاد و التقلید، التكلمه للتبصره، حاشیه بر اسفار ملاصدرا، حاشیه برسائل شیخ مرتضی انصاری، حاشیه مكاسب شیخ ،القضاء و الشهاد اتوكفایه الاصول و….
تعدادفرزندان آخوند شش نفر است(7). پنج پسر و یك دختر كه بزرگترین اولادش آقامیرزا مهدی و دیگر فرزندانش میرزا محمد، حاجی میرزاحمد، اقاشیخ حسن و شیخ حسین.
مبارزات مشروطه خواهی
آخوند خراسانی ازجمله علمائی بود كه با مشروطیت موافق بود. وی در ابتدا نقشی در جنبش نداشت ، البته در ماجرای « مسیو نوز » او نیز چون دیگر روحانیون از آنكه آن مستشار بلژیكی به لبلس روحانیت درآمده بود ؛ برآشفت و عزل او را خواست اما پس از آن واقعه تا زمان عزیمت علما به قم مداخله دیگری از جانب او صورت نگرفت. هر چند كه در جریان مشروطیت نامه ها و تلگراف ها و شب نامه ها به آخوند خراسانی می رسید و از او می خواست درحمایت مشروطه(8) خواهان گام پیش گذارد ؛ پاسخ آخوند در ابتدا حاكی از این بود كه ماجرا چندان بر او روشن نیست و او به اخبار اطلاعات بیشتری نیازمند است.
آخوند به عنوان رهبر سیاسی از دوران فعالیت شدید وی به همراه میرزا حسین تهرانی و شیخ عبدالله مازندرانی با ارسال تلگرامها برای رهبران دینی و سیاسی (10) در داخل كشور و نشر اعلامیه های روشنگر در راس رهبران جنبش قرارگرفت.
عمده مبارزات آخوندخراسانی در جریان مشروطیت طی تلگرافها و پیامهایی بود كه از نجف به ایران مخابره می شد. اكثر این پیامها راهنمایی های بود كه آخوند خراسانی به انقلابیون ارسال می داشت.
یكی از مهمترین مسائلی كه در این تلگرافها به آن تاكید داشت مسئله ظلم و ستم بود كه حكام بر مردم روا می داشتند. بطور كلی در تمام نواحی ایران ظلم وستم مردم را به ستوه آورده بود تا آنجا كه مردم بخشی از خراسان ؛ برای رهایی از مالیات مجبور به فروش دختران خود بودند. آصف الدوله وزیر داخله که تا بهار ۱۹۰۷ به فرمانروایی خراسان اشتغال داشت ، چون متهم شده بود باینكه درفروش زنان و اطفال ایرانی به تراكمه دخالت نموده به امر مجلس از حكومت خراسان معزول (11) شد.
از دیگر مسائلی كه آخوند خراسانی تاكید ویژه ای داشت ؛ دفاع از اسلام است. بنابر این اتحاد و جلوگیری از نفاق عمده تذكری بود كه علمای نجف بر آن تاكید داشتند، اما مقوله دیگر در تفكر آخوند خراسانی مقابله با حضور دول خارجی چون روس و انگلیس درایران بود. آخوندخراسانی در تلگرافهایی كه به مشروطه خواهان داشت عموم مردم را به مبارزه علیه دول بیگانه تحریك می نمود.
اندرز نامه هایی توسط آخوند خراسانی به محدعلی شاه ارسال شد و شاه دعوت به موازین شرع و عدالت در راستای استقلال ایران گردید و چون این پیامها مؤثر واقع نشد بنابراین آخوند طی اعلامیه ای كه میرزا حسین تهرانی و شیخ عبدالله مازندرانی آن را امضاءكرده بودند، ازمردم ایران خواست از پرداختن مالیات به ماموران محمدعلی شاه خودداری كنند و درسرنگون ساختن حكومت او بكوشند.
علمای نجف از حمایت مشروطیت، هدف اصلی خود را حفظ اساس اسلام ، رهایی ممالك از تسلط كفار، تقلیل ظلم و قطع ید تعدیات جائرین ، اجرای احكام الهیه ، عزاسمه و امر به معروف و نهی ازمنكر اعلام كردند.(12)
حوزه نجف در دوره مشروطیت بعنوان كانونی فعال در زمینه سازی و ترتیب دهی خط مشی گروههای مشروطه طلب مطرح بوده ، آنجا كه حركتی به بن بست می رسید فتوای علمای نجف چون آخوند خراسانی گره گشای مشروطه طلبان بود. در همین راستا پیامهای زیادی از آخوند خراسانی خطاب به گروههای مختلف چون شاه ،مجلس ،انجمن ها،عموم مردم ،نظامیان ،عشایر ؛ طلاب و روحانیون و…ارسال شد.
« اوضاع نظامی ایران مقارن مشروطیت و حضور دول خارجی در ایران حاكی از آن است كه قشون تازه تاسیس نتوانسته است در روند نظم و امنیت كشور موفق باشد. حتی نتوانسته است در مقابل مشروطه خواهان مقاومت نماید. تلگراف روحانیون نجف به عموم برادران لشگری و توپخانه و قزاق و روسای عشایر و ایلها و قاطبه عساكر اسلامیه مؤید این است كه حفظ حراست نفوس و اعراض و اموال مسلمین درعهده كفایت شماهاست. حال هم صریحاً می گوئیم همه بدانند همراهی و اطاعت حكم شلیك بر ملت و قتل(13) و محبس خواهان در حكم یزید بن معاویه و بامسلمانی منافی است. »
با مطالعه تلگرافاتی كه علمای نجف درمحدوده انقلاب مشروطیت به سوی گروهها و اصناف مختلف ارسال داشته اند چنین برداشت می شود كه هیچ مدركی در دست نیست كه نشان دهد رهبران نهضتی كه در حوادث سال ۱۹۰۶ - ۱۹۰۵ به اوج خود رسید یك گره ترنبت یافته متحد و دارای یك ایدئولوژی منسجم و برنامه ای مفصل و سازمان یافته برای حكومت و كشور بوده باشد. آنان خواستار اصلاح بودند(15) نه انقلاب. بنابراین فقط وظیفه اسلامی خود را در امر به معروف و نهی از منكر انجام دادند.
شاهان قاجار در مواردی نظر و آرائ علمای نجف را در نظر داشتند چنانكه پیش از آنكه محمد علی میرزا مجلس را به توپ ببندد ؛ تلگرافی به نجف فرستاد و از نجف پاسخ تندی رسید. سپس علمای نجف در هواداری ازمشروطه پا فشرده فتوا فرستادند كه سرباز وسوار و قزاق و سركردگان ؛ فرمانبری بها و ننمایند و آشكارا نوشتند كه مخالفت با مشروطه خواهان بمنزله اطاعت از یزید بن معاویه است. (16)
آخوند خراسانی در تلگرافات خود به عموم اهالی ایران تاكید داشت كه با كفر مقابله نمایند.
تلگراف به اهالی مشهد نیمه شعبان ۱۳۲۹؛ « خدمت عموم آقایان و علما و اعلام و رئسا عشایر و كلیه غیرتمندان اسلام ایدیهم الله بنصره برای برانداختن سلطنت قدیمی ایران و محو آثار اسلام ، محمدعلی میرزا به ایران فرستاده شده است(17).
همچنین در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی در سندی كه تاریخ آن مشخص نیست اعتراض آخوند خراسانی به مردم خراسان بخاطر سكوت در برابر حكومت استبداد محمد علی شاه(18) آمده است.
منابع
1- زیرنظر كاظم موسوی بجنوردی :دائرة المعارف اسلامی بزرگ اسلامی ،جلداول ،(تهران ،مركزدائرةالمعارف بزرگ اسلامی ،1367)،ص 151
2- مدرس ،میرزامحمد:ریحانةا لادب فی تراجم المعروفین بالكنبه اوللقب ،جلداول ،(تهران ،خیام ،1374)،ص 41
3- حبیب آبادی ،میرزامحمدعلی معلم :مكارم الاثاردراحوال رجال دوقرن 13و14هجری ،ج 5،(تهران ،وزارت فرهنگ وهنر،بی تا)،ص 1513
4- سپهرم ،امیرمسعود،تاریخ مشاهیرایران وعرب ،(تهران ،زوار،1341)،ص 43
5- مجیدكفایی ،عبدالحسین ،مرگی درنورزندگانی آخوندخراسانی ،(تهران ،زوار1358)،ص 140
6- جهت اطلاع بیشتربنگریدبه بامداد،مهدی :شرح حال رجال ایران درقرن 12،13و14هجری ،جلدهای 2تا6،(تهران ،زوار.1347)
7- قوچانی ،آقانجفی :برگی ازتاریخ معاصر(حیات الاسلام فی احوال ایةالملك العلام )پیرامون شخصیت ونقش آخوندملامحمدكاظم خراسانی درنهضت مشروطیت ،تصحیح ر.ع –شاكری ،(تهران ،هفت ،1378)،ص 21
8- شریف كاشانی ،محمدمهدی ؛واقعات اتفاقیه درروزگار،به كوشش منصوره اتحادیه وسیروس سعدوندیان ،(تهران نشرتاریخ ایران ،1362)،ص 83
9- قوچانی ،آقانجفی :برگی ازتاریخ معاصر:ص 23
10- زیرنظركاظم موسوی بجنوردی :دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ،جلداول ص 151
11- بشیری ،احمد:كتاب آبی گزارشهای محرمانه وزارت امورخارجه انگلیس ازانقلاب مشروطه ایران ،جلداول ،(تهران ،نی ،1362)،ص 110
12- جواهری ،مریم :نقش علمادرانجمنهاواحزاب دوران مشروطیت (1299-1284)،(تهران ،مركزاسنادانقلاب اسلامی،1380)ص 62
13- ملكزاده ،مهدی:تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ،جلد4،ص 839
14- همان منبع پیشین ،ص 838
15- لمبتون ،آ،ك،س:ایران عصرقاجار،تررجمه سیمین فصیحی ،(تهران،جاودان خرد،1375)ص 410
16- كسروی تبریزی،احمد:تاریخ مشروطه ایران،(تهران ،بی نا،2535)،ص 729
17- خراسانی،محمدحسن :تاریخ انقلاب طوس یاپیدایش مشروطیت ایران،(تهران،علمی،بی تا)،ص 371
18- این سند بشماره اموالی 7713درارشیو مركزاسناداستانقدس رضوی موجوداست