انجمن استرآباد

 مجمع آدميت هم شبيه تشكيلات فراماسون ها بود. مجمع سرى فراماسون ها، ابتدا به خاطر مخالفت با گرفتن قرض خارجى و نيز مبارزه با درباريان طماع عصر ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه تشكيل شده بود كه توسط گروهى از تحصيلكرده هاى آشنا به غرب و مدافع دموكراسى اداره مى شد. به طور كلى جمعيت ها و انجمن هاى مخفى و علنى در عصر نهضت مشروطه پايه گذار نخستين مراحل سير آزادى اجتماعى بودند. در ۲۰سال آخر دوره حكومت ناصر الدين شاه تا خلع محمدعلى شاه تعداد زيادى از تشكل ها و جمعيت هاى مخفى به وجود آمدند كه تلاش هاى زيادى هم براى استقرار مشروطه انجام دادند. انجمن هاى تهران، تبريز و ساير شهرستان ها بين سال هاى ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ ق به خصوص پس از ترور و سوء قصد ذيقعده ۱۳۲۵ (فوريه ۱۹۰۸) به محمدعلى شاه به اوج قدرت و اعتبار خود رسيده بودند.
به عنوان مثال مى توان از يك انجمن مخفى نام برد كه در سال ۱۳۲۲ ق با پيشنهاد سيدمحمد طباطبائى تشكيل شده بود كه ناظم الاسلام كرمانى هم از اعضاى آن به شمار مى رفت. هدف اين انجمن «بيدار كردن مردم» بود. تا پيش از پيروزى انقلاب مشروطه، به خاطر برخورد خشن عوامل حكومت استبداد با هر نوع تشكل و مجمعى، انجمن ها، سرى و مخفيانه به فعاليت مى پرداختند. اما با تصويب قانون، اساس اين انجمن ها و به ويژه فعاليت آنها قانونمند و شناسنامه دار شد. در استرآباد نيز بزرگان مشروطه طلب و آزادى خواه در «دوره» هاى ويژه اى با حضور تجار، كسبه و روحانيون كه در منازل و گاه تكايا جمع مى شدند به فعاليت هاى سياسى مى پرداختند. مرحومان آقا رمضان على قاضى (وكيل التجار) برادرش شيخ اسماعيل قاضى، حاج جعفر خراسانى، حاج عباس حسينى (از تجار)، آق حسن ميركريمى، آقارضا زيارتى، حاج محمدحسين مقصودلوى استرآبادى (اولين رئيس نخستين انجمن ولايتى استرآباد و بعد وكيل مجلس)، حاج محمد رحيم باقرى (باقراف) و چند تن ديگر از جمله كسانى بودند كه در چنين دوره هايى شركت فعال داشتند.
فعاليت قانونى و آشكار انجمن ولايتى يا ايالتى استرآباد در اواخر سال ۱۳۲۵ ق و اوايل سال ۱۳۲۶ ق و بعد از تصويب نظام نامه انجمن هاى ايالتى و ولايتى آغاز به فعاليت كرد. در انتخابات داخلى براساس راى گيرى حاج محمدحسين مقصودلو به رياست انجمن انتخاب گرديد و شيخ محمدباقر فاضل نيز به نيابت او برگزيده شد. اولين مكان انجمن مشروطه طلبان استرآباد در محله «ميخچه گران» قرار داشت. اتفاقاً اين موضوع در ادبيات و اشعارى كه مخالفان مشروطه بعدها عليه رئيس انجمن در كوچه و خيابان مى خواندند، بازتاب يافت. انجمن ديگرى هم در محله «دربنو» (دروازه نو) استرآباد وجود داشت كه در سال ۱۳۲۷ ق فعاليت بسيار مثبت و پرتلاطمى داشت. اين انجمن احتمالاً يا شعبه اى فرعى از انجمن اصلى ميخچه گران محسوب مى شد يا به خاطر آنكه كانون مخالفت نيروهاى ضد مشروطه در محله ميدان واقع بود، آن را به وجود آوردند. اما به توپ بستن و تعطيلى مجلس و آغاز استبداد صغير، مستبدين انجمن هاى بسيارى از نقاط را بسته يا به تعطيلى كشاند و به دستگيرى و زندانى كردن فعالان جنبش دست يازيده بودند. در استرآباد با فشار از سوى پايتخت و تحرك مستبدين و مخالفان مشروطه در شهر، به حدى فضا بر مجاهدان و رهبران شان تنگ شده بود كه عملاً انجمن ولايتى استرآباد تعطيل شد. برخى از فعالان جنبش گريختند. تعدادى دستگير و بقيه كاملاً در ترس و وحشت منفعل شدند. اما با اعتراضات پى درپى مردم كه فعالان مشروطه خواه در سازماندهى آن دخيل بودند سرانجام حاكم مستبد استرآباد امير مكرم (سردار افخم، مفخم) در ماه مارس ۱۹۰۹ م عزل و به تهران اعزام شده و انجمن ولايتى استرآباد مجدداً آغاز به كار كرد. برادرزاده ناصرالدين شاه نيز در خاطرات خود اشاره به انجمن استرآباد كرده است: «امروز چهارشنبه ۱۰ ربيع الاول ۱۳۲۷ ق است. وضع ايالات بعضى اغتشاش دارد. شيراز و خراسان انجمن ايالتى داير كرده اند. استرآباد هم انجمن راه انداخته اند...»
مطلب فوق تلخيص شده :مقاله نويسنده براى همايش يكصد سال پس از مشروطيت است .