روز شمار نهضت مشروطه
ماهها بود نارضايتي عمومي بين مردم افزايش يافته بود. در واقع جرقه‌هاي جنبش يا به تعبيري نهضت مشروطه‌خواهي از مدتها پيش زده شده بود. از قيام تنباكو تنها 15 سال مي‌گذشت و طعم شيرين پيروزي بر مستبدي به نام شاه هنوز زير زبان‌ها حس مي‌شد.
بي‌كفايتي شاهان قجر سرآغاز انقلابي مردمي را اميد مي‌داد. آنگاه كه مسائلي چون مسئله نوز، سفرهاي بي‌حاصل شاه به اروپا، اقدامات مستبدانه عينالدوله، حادثه بانك، واقعه مسجد شاه، گران شدن قند، هجرت صغري و در نهايت هجرت كبري دليلي بر اين مدعا بودند. در اين ميان اما جرقه اصلي در دو روز و دو مكان مختلف زده شد.
هجرت كبري از صبح دوشنبه 23 جمادي الاول(20 تير 1285) آغاز شد. پس از آن تحصن در سفارت انگليس از شب سه‌شنبه 24 جمادي‌الاول(21 تير ماه) با تحصن 9 تن از بازرگانان آغاز شد.
گرچه سفارت انگليس به دليل اينكه مي‌خواست خود را در اين ماجرا بي‌طرف نشان دهد ولي روز به روز به جمعيت تحصن كنندگان افزوده مي شد. تا اينكه در اول جمادي‌الثاني، 31 تير بيش از 800 نفر به اين سفارت پناه جستند تا از پادشاه ممالك محروسه پارلمان و عدالت خانه بگيرند! فارغ از ارزش داوري درباره اين موضوع و نقش و جايگاه بيگانگان و تحصن كنندگان در نهضت مشروطه، مروري كوتاه بر روز شمار وقايع اين مدت خالي از لطف نخواهد بود.
يكي از راههاي تحقيق و پژوهش در باب مشروطه، توجه به وقايع و اخبار اتفاق افتاده در آن دوران يا به اصطلاح بررسي روز شمار مشروطه بدون كم و كاست و پيش داوري است.متن حاضر در بر دارنده روز شمار مشروطه از 31 تير ماه لغايت 21 مرداد ماه سال وقوع نهضت مشروطه است كه از نظرتان ميگذرد:
دوشنبه 1 جمادي الثاني / 23 ژوئيه / 31 تير
* تعداد پناهندگان به سفارت انگليس به 858 نفر و تعداد چادرهاي متحصنين به پنجاه عدد رسيد.
* اعتراض رسمي سفارت روسيه به ايران به دليل مفاد دستخط مظفرالدين شاه به سلطان عبدالمجيد ميرزا عينالدوله در خصوص رسيدگي به دعاوي اتباع بيگانه در وزارت عدليه سفارت روسيه مفاد اين دستخط را مغاير با قرارداد تركمانچاي مي‌داند.
* نامه سفارت ايران در لندن در باره مطالب روزنامه‌هاي لندن در مورد اوضاع تهران، تحصن 5 هزار نفر از مردم تهران در باغ سفارت انگليس و درخواست آنها مبني بر عزل سلطان عبدالمجيد ميرزا عينالدوله صدراعظم، به نوشته اين روزنامه‌ها، استقرار مشروطيت در روسيه و تشكيل مجلس دوما يكي از عوامل محرك مردم بوده است.
*علما و ساير مهاجرين وارد قم شدند.
* صورت شب نامه‌اي كه امروز منتشر شد مبني بر توطئه عينالدوله در كشتار سادات و اخراج علماء و ممانعت درباريان از رسيدن اخبار تهران به شاه.
* شارژ دافر سفارت انگليس به وزير امور خارجه مشيرالدوله پيغام داد بايد شاه را ببيند و تلگرافي را كه از لندن مخابره شده به اطلاع شاه رساند. مشيرالدوله جواب داد فردا براي ديدار شاه برويد.
سه شنبه 2 جمادي الثاني / 24 ژوئيه / 1 مرداد
* آيت‌ا... عبدا... بهبهاني طي تلگرافي به شيخ مهدي شريف كاشاني خبر داد علما و ساير مهاجرين در كمال صحت و سلامت وارد آستانه حضرت معصومه (س) شدند و سيد مهدي نيز در جواب تلگرافي فرستاده و خبر تحصن مردم در سفارت انگليس و بسته شدن بازار را به اطلاع آنها رسانيد.
* نامه‌اي از وزارت خارجه انگليس به وزارت خارجه ايران مبني بر افزايش تعداد متحصنين سفارت خانه به پنج هزار نفر و درخواست چند هزار زن براي پناهنده شدن به سفارت انگليس.
* طبق گزارش واصله از لندن متحصنين سفارت انگليس از پنجشنبه گذشته تا يكشنبه هشتصد و پنجاه و هشت نفر بودند و تعداد آنها رو به افزايش است.
* شارژ دافر انگليس با تعيين وقت قبلي براي ملاقات با شاه به نياوران رفت ولي عينالدوله به او گفت: شاه بيمار است و اجازه ملاقات با شاه را به او نداد. شارژ دافر نسبت به اين كار اعتراض كرد اما نتوانست شاه را ملاقات كند و بعد از يك ربع توقف در آنجا به سفارت خانه بازگشت.
* شايع شد كه زنان اخبار شهر را به اطلاع مظرف‌الدين شاه رسانده اند و شاه نسبت به امير بهادر بي توجه شده است و گفت: هيچ ميلي به ديدار وزرايش ندارد.
* نظام‌الملك از وزارت عدليه معزول شد. بجاي او شعا‌ع‌السلطنه به رياست رسيد.
* علما در قم مجلس روضه در صحن برپا كردند و صبح و عصر اين مجلس منعقد است و سيد جمال و شيخ محمد سخنراني مي‌كنند.
*سر ادوارد گري وزير امور خارجه انگلستان، كاردار سفارت ايران در آن كشور را به حضور خواسته، ضمن برشمردن اوضاع حساس ايران از وي خواست تا از دولت ايران بخواهد تا متحصنين سفارت انگليس را با رفع شكايت ايشان از آنجا پراكنده كنند.
* در تهران 5000 نفر از تجار، طلاب،كسبه بازار به سفارت انگليس پناه برده و خواستار اصلاحات اساسي از جمله عزل صدراعظم و بازگرداندان علما از قم شدند.
چهارشنبه 3 جمادي الثاني / 25 ژوئيه / 2 مرداد
* در تهران دكانها و سراها بسته است و بر تعداد متحصنين سفارت خانه افزوده شده است.
* محتشم السلطنه از طرف دولت به سفارت انگليس رفت. مردم گفتند دو سال است كه عارض هستيم اما شما جواب علماي ما را با گلوله داديد و ما جز با شخص شاه كه شفاها عرايض خود را به او بگوييم با كس ديگري عرضي نداريم.
* ساداتي كه در تهران مانده بودند در اين روز به طرف قم حركت كردند.
* بعضي از طلاب مدرسه سپهسالار كه به شميرانات رفته بودند به سفارت خانه آمدند. ظهيرالاسلام براي آنها پيغام داد كه بايد از سفارتخانه خارج شويد در غير اين صورت بايد از تحصيل در مدرسه صرفنظر كنيد اما طلاب حاضر به ترك سفارتخانه نشدند.
* انتشار تلگرافي منسوب به پادشاه انگلستان خطاب به عموم علماء تجار و كسبه تهران كه در سفارت انگليس متحصن شده‌اند بدين مضمون كه ما از تعدياتي كه رهبران روحاني و همه مردم ايران متحمل شده‌اند متاثر و متاسف شديم اميدواريم برادر خردمند ما مظفرالدين شاه بنا به خواهش شخص ما براي اجراي عدالت و جلوگيري از بيدادگري به اشخاص مورد اعتماد امر دهند پارلماني نظير پارلمان انگليس تشكيل شود.
پنجشنبه 4 جمادي الثاني / 26 ژوئيه / 3 مرداد
* نامه كاردار انگليس به وزارت خارجه ايران مبني بر اينكه تعداد متحصنين به هشت هزار و پانصد نفر رسيده و اشاره به اينكه صبر متحصنين تمام شده و شاه بايد در رفع اين وضع اقدام كند.
* عين الدوله جمعي از تجار معتبر را از قبيل حاج حسين امين الضرب را براي مذاكره با متحصنين به سفارت انگليس فرستاد. ابتدا مردم به آنها اعتنايي نكردند. آنها به قرآن قسم خوردند كه با مقاصد آنان همراه هستند. سپس متحصنين در باره درخواست‌هايشان اظهار داشتند: كه 1- مراجعه علما و رؤساي روحاني كه اسناد و قبالجات و صداق‌هاي زنان ما به خط و مهر آنها است. 2- افتتاح عدالت خانه كه شاه و گدا در آن مساوي باشند. 3- پرداخت وجوه بروات.
* اهالي زرند و ساوه و ساير دهات به قم رفته و با علما همراه شدند.
* مستشارالملك جهت اصلاح امر علما به قم آمد اما هيچ اقدامي در جهت اصلاح به عمل نياورد.
جمعه 5 جمادي الثاني / 27 ژوئيه / 4 مرداد
* مظفرالدين شاه به ميرزا نصرا... خان مشيرالدوله فرمان داد تا براي بازگردان علما به قم برود.
*تلگراف ملك منصور ميرزا شعاع‌السطلنه به سيد علاءالدين موسوي مبني بر انتقاد از تحصن مردم مسلمان در سفارت اجنبي و توصيه به بازگشت علما از قم.
* مقاله حبل‌المتين: در خصوص روزنامه خواني و عملكرد قوانين روزنامه خواني و روزنامه نگاري.
* مقاله حبل المتين: در خصوص اهميت احكام جهان مشمول و همه گير اسلام و بي توجهي مسلمانان به اين خصيصه و قومي كردن دين اسلام كه تضعيف آن را نيز به دنبال داشت.
* مقاله حبل المتين: در باره نقش مردم در تامين سعادت و رفاه عامه وهمراهيشان با دولت در اين خصوص و اشاره به تشكيل كمپاني و شركت توسط مشمولين تحت نظارت وزارت بلديه و اداره احتساب جهت نظارت بر كميت و كيفيت و نرخ گوشت و نان.
* شرح اغتشاش و بي نظمي در شيراز بر سر خالصجات ديواني آمدن وزير مخصوص به شيراز جهت حل اختلافات و پناهندگي اهالي به كنسولخانه انگليس و ... ابراز اميدواري از اينكه با آمدن ركن الدوله به حكومت شيراز آرامش در اين شهر برقرار شود.
شنبه 6 جمادي الثاني / 28 ژوئيه / 5 مرداد
*مظفرالدين شاه ضمن دستخطي به آيت‌ا... سيد عبدا... بهبهاني از ايشان خواست به تحصن خود در قم پايان دهد و با ميرزا نصرا... خان مشيرالدوله وزير امور خارجه كه مامور بازگرداندن علما از قم دهد به تهران مراجعت كند.
* بسته شدن تمام دكانها و سراها حتي عطاري‌ها و دكانهاي زيرگذر، تحصن مردم در سفارت انگليس، ارسال تلگراف از كليه ولايات مبني لزوم پافشاري مردم بر تحصن و گرفتن عكس از متحصنين سفارت.
* به درخواست مشيرالدوله شيخ مهدي شريف كاشاني به منظور ملاقات با آيت‌ا... سيد عبدا... بهبهاني و ساير علما و همچنين وساطت براي بازگرداندن آنها عازم قم شد.
* گزارش وزارت خارجه به كارگزاري آذربايجان در خصوص تظلم و دادخواهي مكرر اهالي سلماس از رفتارهاي ناشايست حشمت الوزار، كارگزار سلماس.
* متولي باشي قم چراغ‌هاي حرم و صحن را يكساعت از شب گذشته خاموش كرد و مانع ماندن مردم در صحن شد.
يكشنبه 7 جمادي الثاني / 29 ژوئيه / 6 مرداد
* محمد علي ميرزا طي تلگرافي به مظفرالدين شاه از علماي مهاجر جانبداري كرد و خواهان بازگرداندن آنها به تهران شد.
* شيخ مهدي شريف كاشاني وارد قم شد و با علما ملاقات كرد. وي در ديدار با آيت‌ا... بهبهاني ضمن آگاه كردن او از جريان تحصن مردم كه درخواست آزادي و مشروطه مي‌كردند گفت: سلطان عبدالمجيد ميرزا عينالدوله صدراعظم به زودي استعفا خواهد داد زيرا دولت انگليس با مردم همراهي مي‌كند و شاه ناچار است به درخواست مردم توجه كند.
* مظفرالدين شاه در پاسخ به تقاضاي محمدعلي ميرزا وليعهد نوشت كه به واسطه شفاعت او و روحانيون تبريز، ميرزا نصرا... خان مشيرالدوله مامور شد به قم برود و مهاجرين را با احترام به تهران بازگرداند.
* در بعضي شهرهاي ايران از جمله آذربايجان مردم شروع به تعطيل دكانها كردند.
* عده متحصنين سفارت‌خانه‌ها افزوده شد و بازارها و سراها را بستند حتي سرگذرها نيز دكاكين بسته بود. كسبه حضرت عبدالعظيم (س) نيز به سفارت خانه آمدند. زنها قصد دارند در خيابان علا‌ء الدوله كه متصل به سفارت خانه است چادر بزنند.
* سلطان عبدالمجيد ميرزا عينالدوله در ساعت چهار بعدازظهر از صدارت استفعا داد و شاه پس از اصرار فراوان به وي براي ادامه صدارت، استعفاي او را پذيرفت.
*عينالدوله پس از استعفا از صدارت تهران را ترك كرد و به مبارك آباد رفت.
دوشنبه 8 جمادي الثاني / 30 ژوئيه / 7 مرداد
* تلگراف شيخ محمود زنجاني ملاي زرگنده شميران به آيت‌الله سيد محمد طباطبايي مبني بر اين كه شاه صدارعظم را از صدارت عزل كرد.
* متحصنين سفارت انگليس طي تلگراف‌هايي به علماي مهاجر از آنها خواستند تا زمان اجراي خواسته‌هايشان به تهران باز نگردند.
* دستخط مظفرالدين شاه به مهاجرين قم مبني بر پذيرش درخواستهاي مهاجرين و توصيه به بازگشت آنها و ذكر آنها عضدالملك براي معاودت عموم مهاجرين به تهران روانه قم خواهد شد و بيش از اين باقي ماندن شما در قم جايز نيست.
* تمام بازار تهران بسته بود.
* مردم خمسه و زنجان و رشت به دليل تبعيد علما از تهران شورش كردند.
* مخبر رويتر از تهران خبر عزل عين الدوله از صدارت را ارسال كرد.
سه شنبه 9 جمادي الثاني / 31 ژوئيه / 8 مرداد
* عليرضاخان عضدالملك قاجار از طرف ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله وارد قم شد و نامه مشيرالدوله را كه حامل خبر عزل عينالدوله و انتصاب خود او به صدارت دولت ايران بود به شيخ مهدي شريف كاشاني داد و از علما خواست كه با توجه به اجابت خواسته‌هايشان به تهران باز گردند.
* بازار تهران بسته است و مردم در سفارت خانه متحصن هستند.
* يادداشت ميرزا نصرالله خانه مشيرالدوله به سفارت خانه‌هاي مقيم تهران مبني بر اينكه از سوي مظفرالدين شاه با حفظ مقام وزارت خارجه به صدارت منصوب شده است.
* مردم قم از معتمد خاقان حاكم قم شكايت داشتند كه او جلوي ورود گندم را گرفته و آن را به قيمت گران به نانواها مي‌فروشد، سيد جمال واعظ به مردم گفت: تقصير با شماست كه قبول ظلم كرديد. مردم نيز عليه حاكم شورش كردند. معتمد خاقان ناچار به علما متوسل شد و آقايان دستور دادند كه گندم به قيمت مناسب به نانواها داده شود.
چهارشنبه 10 جمادي الثاني / 1 اوت / 9 مرداد
* بازار تهران بسته و تعطيل عمومي است. شاگردان مدارس در سفارت خانه انگليس چادر زدند. خبر عزل عينالدوله امروز به متحصنين رسيد. مردم از خوشحالي قصد ترك سفارتخانه را داشتند ولي عده‌اي از گردانندگان تحصن و اجزاء سفارت از پراكنده شدن مردم جلوگيري كردند.
* كاردار سفارت انگليس با متحصنين سفارت انگليس ملاقات كرد و ضمن تشويق آنها به ادامه تحصن در سفارت خانه مسئله شكايت به پارلمان انگلستان را به آنها گوشزد كرد.
* متحصنين سفارت انگليس در تهران تصميم گرفتند كه در صورت خودداري دولت از رسيدگي به خواسته‌هايشان به مجلس نمايندگان انگليس متوسل شوند.
*تلگراف متحصنين سفارت انگليس به علماي مهاجر در قم مبني بر اينكه تا انجام مقاصد و اشاره ما از قم مراجعت نكنيد و فريب نخوريد.
*تلگراف جوابيه مهاجرين قم به متحصنين سفارت با امضاي آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني مبني بر اينكه مطمئن باشيد ما فريب نمي‌خوريم و تا به مقصود نرسيم و تامين از طرف سفارت انگليس و روس به ما داده نشود از قم باز نمي‌گرديم.
پنجشنبه 11 جمادي‌الثاني /2اوت/ 10 مرداد
*تلگراف محمدباقر موسوي به مهاجرين قم مبني براينكه بر همه مسلمانان همراهي با مهاجرين واجب است.
*گزارش رسيده به وزارت خارجه در خصوص اغتشاش و ناامني در استرآباد كه موجب اضطراب و تشويش عمومي شده است.
* شكايتنامه يهوديان كرمانشاه به وزارتخارجه از فريد الملك و برادر او به نام نادعلي خان و شخص ديگري به نام اسدالله.
*گزارش روزنامه اندپاندانس (ايندپندنس) درباره تحصن پنج هزار نفر از مردم تهران در سفارت انگليس، اوضاع شهر تهران، اصرار مردم بر عزل صدراعظم و ورود مهاجرين به شهر قم.
* ورود 30 نفر از قزاقان روس به خراسان و عزيمت آنها به شهرهاي مشهد، تربت حيدريه، سيستان و كرمان براي محافظت از كنسولگريهاي روسيه.
* تلگراف ميرزا آقاي اصفهاني از كلات به ميرزا يحيي دولت‌آباد مبني برعرض تبريك به مشيرالدوله رياست الوزراي جديد.
* بازارها و سراها بسته است. مردم در سفات‌خانه ازدحام كردند. مفتاح‌الدوله از طرف دولت حامل دستخطي براي علماي قم است.
*گزارش حبل‌المتين: درباره اينكه ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله صدراعظم جديد ايران به اصلاح ماليه دولت و اجراي قوانين آزادي ملت مشغول شد.
*گزارش حبل‌المتين: درباره اينكه ادواردگري وزير خارجه انگليس در پارلمان انگلستان اظهار داشت كه دولت انگليس از دولت ايران رسماً‌خواهش كرده كه هرچه سريع‌تر آتش اغتشاشات را خاموش و خواسته متخصصين سفارتخانه انگليس را برآورده كند.
جمعه 12جمادي‌الثاني /3اوت/ 11 مرداد
*مقاله حبل‌المتين: تشويق ايرانيان به تقليد از جوانان ژاپني كه براي آزادي وطن خود با روسها جنگيدند و توصيه به ايرانيان كه براي رهايي وطن از دست اجانب و پيشرفت آن دست اتحاد به يكديگر دهند و جان خود را فدا كنند.
* خبر حبل‌المتين: جرايد انگلستان از آزادي‌طلبي ملت ايران سخن مي‌گويند و شاه را همراه مردم و آماده پذيرش مشروطيت و تشكيل مجلس شوراي ملي و انجام قانون مساوات مي‌دانند و اتابك اعظم را مانع اجراي مقاصد شاه معرفي مي‌كنند.
*مقاله حبل‌المتين: نويسنده اصلاح فساد در بين مردم براي دولت را ضروري مي‌داند و توصيه او يكي تعليم و تربيت عمومي است و دوم اين كه دولت حقوق مشروعه ملت را به آنها برساند و از مكر و حيله اجانب آنها را آگاه كند.
* مقاله حبل‌المتين: نويسنده ملت و دولت را تشويق به داشتن اتحاد و اتفاق نموده و اشاره دارد كه ملت بايد بداند كه دولت از او جدا نيست و اين اتحاديه در سايه شوراي ملي امكان‌پذير مي‌شود.
* مقاله حبل‌المتين: نويسنده از وقايع‌نگاران خواسته كه اوضاع مملكت را ساده و بدون اغراض نفساني و شيطاني و نيز خالي از تملق و بدگويي بيان دارند.
*دكانهاي تهران عموماً بسته است و سفارت در تهيه و تدارك چراغان شب ولادت شاه است.
* تلگراف از شيخ محمود ملاي زرگنده به مهاجرين قم مبني بر اينكه مظفرالدين شاه به احترام آقايان و رعايت ملت عينالدوله را از صدارت خلع كرد.
* چند نفر از سفارت روسيه متحصن شدند و گويا روسها هزار تومان به رسم علي‌الحساب به آنها حواله داده‌اند. متحصنين سفارت انگليس با شنيدن اين خبر چند نفر را به سفارت روسيه فرستاده تا آنها را از سفارتخانه خارج كنند. اين افراد به سفارت روسيه رفتند و با فريب متحصنين سفارت روسيه آنها را از سفارتخانه خارج كردند و سپس آنها را كتك زدند.
*ميرازحسين‌خان مؤتمن‌الملك پسر مشيرالدوله دو ساعت از شب گذشته دستخطي به سفارت انگليس آورد مبني بر اينكه مجلس تنها در تهران تشكيل مي‌شود و در ساير شهرها تشكيل نخواهد شد و احكام مجلس بعد از مشورت وزرا بايد به تصويب شاه برسد. اما كسبه و تجار گفتند ما چنين مجلسي نمي‌خواهيم بلكه بايد مجلسي داير شود كه در هر مسئله حكم آن نافذ باشد و شعب آن در تمام شهرها و دهات داير شود. و حتي شاه نيز آن حكم را امضا و اجرا كند.
شنبه 13جمادي‌الثاني /4اوت/ 12 مرداد
*شيخ مهدي شريف كاشاني از قم بازگشت و در عمارت گلستان ميرزا نصرالله خانه مشيرالدوله صدراعظم را ملاقات كرد و به او اطلاع داد تا علما تا دستخط مشروطيت صادر نشود از قم برنمي‌گردند.
* تلگراف مظفرالدين شاه به مستشارالملك مبني بر ابراز رضايت از خدمات او و توصيه به او براي ماندن در قم و مساعدت به عضدالملك جهت بازگرداندن علما به تهران.
*خبر رسيد كه دستخط تشكيل مجلس تغيير كرد و دستخطي صادر شد كه مجلس تشكيل شده به ميل و تصويب علما خواهد بود.
* تلگراف از شيخ جمال‌الدين اصفهاني به قم مبني بر اينكه با وجود نشر اخبار مختلف تكليف ما چيست؟
* تلگراف از مجتهد تبريز به آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني مبني بر ابراز تأسف علماي آذربايجان از وقوع چنين قضايايي.
* تلگراف از عبدالكريم به آيت‌الله سيدمحمد مجتهد مبني بر ابراز نگراني از وضعيت علما در قم.
* مردم جلوي در سفارتخانه و خيابان علاءالدوله را به مناسبت شب ولادت مظفرالدين شاه چراغاني كردند و چند طاق نصرت برپا نمودند همچنين خيابانهاي امين و مشيرالدوله نيز تزئين شد.
*از طرف مظفرالدين شاه مبلغ پنجاه هزار تومان براي متحصنين فرستاده شد كه ضرر تعطيلي بيست روزه بازار براي تجار و كسبه جبران شود اما تجار پول را نپذيرفتند و پس فرستادند.
يكشنبه 14جمادي‌الثاني /5اوت/ 13 مرداد
* مقاله حديد: درباره عريضه تلگرافي علما تبريز به مظفرالدين شاه و درخواست اصلاح وضع محاكمات و رسيدگي به وضع ماليات.
*مقاله حديد: در ضرورت همكاري روحانيون و دولت در اجراي امور مملكتي.
*مظفرالدين‌شاه طي فرماني به ميرزا نصرالله‌خان مشيرالدوله دستور داد مجلسي از منتخبين شاهزادگان و علما و قاجاريه و اعيان و اشراف و ملاكين و تجار و اصناف منتخب طبقات فوق در تهران تشكيل شود كه در موارد لازمه در مهام امور دولتي و مملكتي و مصلحت عامه مشاوره و مداقه لازم را به عمل آوردند و به هيئت وزرا در انجام اصلاحات كمك كنند. اين دستخط چاپ و بر ديوار معابر شهر نصب شد و در روزنامه ايران هم به چاپ رسيد.
*تلگراف مشيرالدوله صدراعظم به مهاجرين در قم بدين مضمون چون موكب شاهي بزودي عازم دوشان تپه است و ميل شاه براين است كه هر چه زودتر مهاجرين به تهران بازگردند. لازم است علما و آقايان ديگر نيز خدمتگزاري خود را به شخص شاه كه همواره در رفاه و سعادت مردم مي‌كوشد نشان دهنده و در تدارك سفر به تهران باشند.
* تلگراف مشيرالدوله به عضدالملك مبني بر اينكه دستخط شاهنشاه را به حضور حجج اسلام ببريد و متذكر شويد غيبت آنها در تهران بيش از اين جايز نيست و لازم است جهت تشكيل مجلس هرچه زودتر راهي تهران شوند.
* دكانها بسته‌اند و جمعيت سفارتخانه زيادتر از هر روز است جمعي هم از قم به متحصنين پيوستند.
*مكتوبي به متحصنين سفارت انگليس از علماي قم رسيد مبني بر اينكه مراجعت ما از قم و خروج شما از سفارتخانه منوط به افتتاح عدالتخانه مي‌باشد و خبر بازگشت ما شايعه‌اي بي‌اساس است.
*نامه به ميرزا سيد ابوتراب خان حاكيم‌باشي مريضخانه دولتي از طرف خليل اعلم‌الدوله مبني بر اينكه نهايت دقت را در نگهداري اديب المجاهدين به عمل آوريد.
* ارسال نامه‌اي با امضاي آيات عظام سيدعبدالله، سيدمحمد، شيخ فضل‌الله، صدرالعلما، آقا شيخ محمدرضا، حاج شيخ مرتضي خطاب به شاه براي ابراز امتنان و دعاگويي از وي به دليل زيارت دستخط شاه در مورد تشكيل مجلس.
* جشن سالروز تولد مظفرالدين شاه در كنسولخانه ايران در كلكته با حضور ميرزا شجاعت علي‌خان و رؤسا و بزرگان اعم از ايراني و ارمني و جمعي از انگليسي‌ها برگزار شد.
* تجار و اعيان ايراني در كنسولخانه ايران در بمبئي سالروز تولد مظفرالدين شاه را جشن گرفتند.
* در روز تولد مظفرالدين شاه، مفخم‌السلطان كنسول ايران در تفليس در بياناتي در حضور ايرانيان، آنها را تشويق به تأسيس انجمن خيريه‌اي كرد.
*برگزاري جشن و چراغاني در بوشهر به مناسبت سالروز تولد مظفرالدين شاه كه در همين حين تلگرافي از تهران رسيد مبني بر پذيرش مشروطيت از طرف شاه، اين خبر باعث خوشحالي اهالي شد.
*تولد مظفرالدين شاه را جماعت كسبه متحصنين در جلو سفارت با آيين بستن و چراغاني به طور مفصل جشن گرفتند.
دوشنبه 15جمادي‌الثاني /6اوت/ 14 مرداد
* ميرزاحسين‌خان مؤتمن‌الملك پسر مشيرالدوله صدراعظم دستخط شاه را درباره تشكيل مجلس در سفارت انگليس براي متحصنين قرائت كرد. در پي آن تعدادي از مردم سفارت را ترك گفته به خانه‌هاي خود بازگشتند.
* گزارش سفارت ايران در لاهه به وزارتخارجه در مورد درج خبر مربوط به استعفاي سلطان عبدالمجيد ميرزا عينالدوله و انتصاب ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله وزير امور خارجه به صدارت در روزنامه رسمي هلند.
* گزارش سفارت ايران در لندن به وزارت خاجه مبني بر اينكه روزنامه‌هاي انگليسي نوشته‌اند ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله وعده انجام اصلاحات سياسي و مالي را داده است.
*گزارش رسيده به وزارت خارجه در مورد مقاله �بيدار شدن ايران� چاپ شده در روزنامه ديلي گرافيك مبني بر اين كه از حركت آزادي طلبانه ايرانيان نتيجه قابل توجهي حاصل شد و شاه ناچار صدراعظم را معزول كرد.
* بازارها و سراها بسته و مردم در سفارتخانه متحصن هستند. مردم صورت دستخط مظفرالدين شاه خطاب به مشيرالدوله مبني بر حكم انعقاد مجلسي از منتخبين طبقات مردم را كه به در ديوار چسبانده شده بود از ديوار پاره كردند و آن را قبول نكردند.
* تجار مقاديري پول تهيه كردند تا براي آقايان به قم بفرستند.
* تلگراف ظهيرالاسلام به آيت‌الله سيدمحمد مجتهد مبني بر ابراز اميدواري جهت رسيدن علما و مهاجرين قم به مقاصدشان.
* تلگراف ميرزا نصرالله ملك‌المتكلمين به ميرزا محمدصادق طباطبايي مبني بر ابراز خشنودي از خبر سلامتي آيت‌الله سيدمحمد و عرض ارادت و همراهي نسبت به ايشان.
* تلگراف از محمدباقر موسوي از علماي اصفهان به حجج اسلام در قم مبني بر اينكه بر عموم مسلمانان همراهي با ايشان واجب است.
*تلگراف از شيخ جمال‌الدين پسر آقانجفي به ملا علي‌اكبر مجتهد قم مبني بر ابراز قدرداني از زحمات ملا علي‌اكبر نسبت به علماي مهاجر و ابراز خشنودي و همراهي با مقاصد آنها.
* تلگراف از مجدالاسلام و ميرزا آقاي اصفهاني به سيدمحمد مجتهد براي ابراز خشنودي از رسيدن آقايان به اهدافشان.
* تلگراف از سالارالدوله به ملك المتكلمين براي عرض ارادات نسبت به آيات عظام سيدعبدالله و سيدمحمد مجتهد و توصيه به آنها جهت اطاعت از فرمان مظفرالدين‌شاه و بازگشت به تهران.
* تلگراف از علماي شيراز به حجج اسلام در قم براي توصيه به لزوم حفظ وحدت و استواري در اجراي مقاصدشان و ابراز همراهي با آنها. تلگراف به امضاي افراد ذيل رسيده است: سيدمحمدعلي، ميرزامحمد، سيدمحمد، آقا محمد، شيخ غفار، سيدعلي، شيخ محمدرضا و....
سه‌شنبه 16جمادي‌الثاني /7اوت/ 15 مرداد
*تلگراف شيخ مهدي شريف كاشاني به آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني درباره صدور دستخط شاه در باب مجلس عدالت و شورا و قرائت آن در سفارت.
*بازار تهران همچنان بسته است و مردم در سفارتخانه متحصن هستند. دستخط مظفرالدين‌شاه از در و ديوار سفارتخانه كنده شد. همچنين پولي بالسويه بين حاضرين سفارتخانه جهت كمك به مخارج خانواده‌هايشان تقسيم شد.
*سيدمحمدصادق طباطبايي، سيد مطهر و سيدعلاءالدين داماد آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني از طرف مهاجرين قم به سفارتخانه آمدند و از متحصنين ديدن كردند و ابراز داشتند جهت ملاقات با شاه و صدراعظم و وزرا به قصر صاحبقرانيه خواهند رفت.
* عصر هنگام سيد محمدصادق طباطبايي از قصر صاحبقرانيه به سفارت بازگشت و مژده انجام مقاصد را به متحصنين داد.
مقاصد متحصنين از قرار ذيل بود:
1. تأسيس مجلس بطريق صحيح
2. امنيت عمومي به متحصنين سفارتخانه و ساير اهل تهران
3. نيامدن عينالدوله به تهران
4. بازگرداندن تبعيدشدگان به تهران به جز مجدلاسلام كه مي‌تواند جز تهران به هركجا بخواهد برود.
5. راضي كردن ورثه مقتولين به دادن ديه و صلح و يا قصاص طبق قانون اسلام.
6. گرفتن قبوض مواجب از صرافان و تجار و پول دادن به آنها.
*دستخط مظفرالدين شاه به صدراعظم مبني بر اينكه جهت اطمينان مردم از نيات ما مجدداً اعلام مي‌كنيم مجلسي از منتخبين تشكيل شود و هرچه زودتر نظامنامه مجلس شوراي اسلامي به تصويب امنا منتخبين برسد به طوري كه طبق قانون شرع و صلاح مملكت باشد.
چهارشنبه 17جمادي‌الثاني /8اوت/ 16 مرداد
* شاگردان مدرسه درالفنون به سفارت رفتند و به جمع متحصنين پيوستند.
* گزارش كارگزار استرآباد به وزارت خارجه مبني براينكه مسبب اصلي بلواها سركرده‌ها و خوانين ولايات هستند.
* بازارها و سراهاي تهران هنوز بسته است و مردم در سفارت متحصن هستند.
* تلگراف از سيدهدايت‌الله از مراغه به مهاجرين مبني بر ابراز تأسف از واقعات اخير و ابراز همراهي و عرض ارادت به ايشان.
* ميرزا سيدمحمدصادق طباطبايي با سيدعلاءالدين به تلگرافخانه رفتند و تا ظهر مشغول مخابره به قم بودند. مشيرالدوله به رئيس تلگرافخانه دستور داد تلگرافها مجاني مخابره شوند. سيدمحمدصادق دستخط دوم شاه را مخابره كرد.
* در ميان متحصنين سفارت گفت‌وگو است كه تا سفارت انگليس دستخط شاه را ضمانت نكند از سفارت خارج نشويم.
* عده‌اي از تجار و اهل سفارتخانه به ملاقات ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله در نياوران رفتند. در اين ديدار حاج سيد عبدالحسين واعظ، حاج محمدتقي، حاج‌محمد ابراهيم وارث، آقا ميراز محمود قمي، حاجي سيد صراف، آقاسيد محمدتقي سمناني، آقاسيد حسين بروجردي، شارژدافر انگليس، محتشم السلطنه، مشيرالدوله و پسرش مشيرالملك شركت داشتند. در اين جلسه مشيرالدوله خواهان تشكيل مجلس شوراي ملي اسلامي بود ولي سيد حسين بروجردي مي‌گفت كه بايد شوراي ملي باشد. مذاكره به نتيجه‌اي نرسيد. قرار شد مشيرالملك و محتشم‌السلطنه در مجلسي ديگر نشسته در اين باب مذاكره كنند. پس از مذاكرات تصميم به تشكيل مجلس شوراي ملي گرفتند.
*شايع شد كه تلگرافي از لندن به شارژدافر مخابره شده كه انجام مقاصد مشروع متحصنين را از دولت ايران بخواهد. اين تلگراف در پاسخ تلگراف دو روز قبل متحصنين است.
پنجشنبه 18جمادي‌الثاني /9اوت/ 17 مرداد
* شكايات زوار و تجاري كه از عتبات عاليات مي‌ايند از تعديات اجزاي گمرك كرمانشاهان.
* ممتحن السلطنه در تلگراف رمزي به وزارت خارجه تقاضاي علما را براي آزادي حشمت الملك توطئه انگليس شمرد و تقاضا كرد كه مدت بيشتري او را محبوس نگاه دارند.
* بازارهاي تهران عموماً بسته است. شاگردهاي مدرسه دارالفنون و مدرسه نظامي و مدرسه فلاحت به سفارت وارد شدند و چادر مخصوصي براي آنها برپا شد.
*سيدمحمد صادق به همراه اعتمادالاسلام و سيدعلاءالدين به حضور مشيرالدوله صدراعظم رفت.
* عصر امروز مقارن غروب آفتاب ميرزا حسين‌خان مشيرالملك همراه ميرزا محمدصادق طباطبايي و جمعي ديگر از صاحبقرانيه به سفارت انگليس آمدند و در چادر تجار تجمع كردند. سيدعبدالحسين واعظ در مورد الطاف شاه سخنراني نمود و از طرف مردم از شاه تشكر كرد. سپس مشيرالدوله بر منبر رفت و ابتدا دستخط شاه مبني بر اجازه تشكيل مجلس شوراي ملي و سپس دستخط ديگري را كه مبني بر عفو متحصنين و دادن امنيت به آنها بود و سرانجام تلگراف مهاجرين قم به متخصنين را مبني بر اينكه مقاصد ما و شما انجام شد، لازم است سفارت را ترك كنيد زيرا ماندن بيشتر داراي مفاسدي است، را قرائت كرد.
* آيت‌الله شيخ فضل‌الله از قم مراجعت كرد و در كهريزك به سر مي‌برد و قصد دارد در آنجا منتظر بازگشت ساير مهاجرين بشود تا همگي با هم به حضرت عبدالعظيم (س) وارد شوند.
* ميرزامحمدصادق و ميرزا محسن و آقا سيدعلاءالدين در صاحبقرانيه به مجلس وزرا رفتند و اميربهادر مجلس شورا را مخالف شرع و امنيت دانست و مدعي شد كه روحانيون با آن موافقت نخواهند كرد. وي دليل تبديل شوراي اسلامي به شوراي ملي را جويا شد. ميرزا محمدصادق طباطبايي در پاسخ گفت براي اينكه بعدها اشخاص را به اسم بي‌دين از مجلس خارج نكنند. محمدصادق و ميرزا محسن و سيدعلاءالدين تقاضا كردند دستخط شاه به صورت ملفوفه نوشته شود علاوه بر صحه شاه، مهر شاه را نيز داشته باشد و صدراعظم هم آن را مهر كند و ثبت دفتر شود تا رسميت يابد. مشيرالدوله تقاضاي آنها را نزد شاه برد و فرمان را به امضا و مهر شاه رساند و به فرستادگان مهاجرين داد.
* برخي در سفارتخانه دستخطي نوشتند و خواستند كه شاه آن را امضا كند اما رؤساي تجار با پيشنهاد آنها مخالفت كردند و گفتند نمي‌‌شود هر ساعت شاه را مجبور كرد كه دستخط را عوض كند.
* آقانجفي از اصفهان ضمن تلگرافي اطلاع داد كه قصد عزيمت به قم را دارد علما در جواب او عنوان كردند كه به اصفهان مراجعت كند زيرا ما عازم تهران هستيم.
* تلگراف شيخ محمدباقر از همدان به يمين السلطان در تهران مبني بر اينكه تلگراف اخبار موافقت شاه با درخواست علما واصل شد. و باعث خشنودي شد و از داشتن چنين سلطاني اظهار خشنودي كرد.
* تلگراف از آيات عظام سيدعبدالله بهبهاني، محمدحسين طباطبايي، مرتضي آشتياني، جمال‌الدين موسوي صدرالعلما، از قم به علماي همدان مبني بر قدرداني از اقدامات آنها در ترويج شريعت و ذكر اينكه درخواستهاي ما مورد موافقت قرار گرفته است و ما عازم تهران هستيم.
*اكثر متحصنين از سفارتخانه انگليس خارج شدند اما با تلاش شاگردان دارالفنون حدود سيصد - چهارصد نفر از رؤساي تجار و اساتيد حرف تا بازگشت مهاجرين به تهران در سفارت ماندند.
جمعه 19جمادي‌الثاني /10اوت/ 18 مرداد
* مقاله حبل‌المتين: روي سخن نويسنده با مشيرالدوله صدراعظم ايران است واو را در اداره امور كشور و پيشبرد اهداف مشروطه راهنمايي كرده است.
*خبر حبل‌المتين: تبريك و تهنيت روزنامه حبل‌المتين به مناسبت صدور فرمان مشروطيت توسط مظفرالدين شاه.
* مقاله حبل‌المتين: نويسنده با اشاره به قرارداد علماي اصفهان اظهار داشت تمامي موارد قرارداد خصوصاً تشويق به استفاده از صنايع داخلي و ترك امتعه خارجي خوب است و ليكن چون خود ايشان آشكارا بدان عمل نكرده‌اند چندان اثري نداشته است.
*ميرزا محمدصادق تلگراف مفصلي به قم مخابره كرد و در تلگراف خود صريحاً اعلام كرد كه اگر هرچه زودتر بطرف تهران حركت نكنيد كار خراب مي‌شود و مسلمين از دست مي‌روند زيرا دولت قبول كرده مجلس شورا بدهد و تمام خواسته‌ها را نيز بپذيرد.
*بعد از بيست و دو روز تعطيلي بازارهاي تهران باز شد و مردم معابر و بازارها را چراغاني كردند.
* گزارش ايولين گرانت‌داف به سر ادوارد گيري درباره صدور فرمان شاه براي تشكيل مجلس شورا و گرانت‌داف اظهار داشت از آنجا كه فرمان شاه درباره تشكيل مجلس شورا مبهم بود مردم آن را قبول نكردند و روز چهارشنبه به خواهش صدراعظم و اينجانب رهبران متحصنين به حضور جناب اشرف رفتند و پس از چهار ساعت گفت‌وگو فرمان اصلاح شده‌اي را كه ديروز به توشيح شاه رسيد پذيرفتند و آن را در سفارتخانه قرائت كردند. دستخط شاه متضمن مواد زير است:
1.تشكيل مجلسي از شاهزادگان، اشراف، علما، بازرگانان و ملاكين به صورت طبقاتي 2. مجلس در اجراي برنامه‌هاي اصلاحي به وزيران شاه كمك كند و پيشنهادهاي مجلس را صدراعظم نزد شاه برده و به توشيح رساند. 3. تنظيم فوري آيين‌نامه تشكيل مجلس. 4. مجلس قوانين اسلامي را اجرا كند 5. اين فرمان چاپ و منتشر شود. امروز به جز دويست تن از پناهندگان كه شكايت جداگانه دارند بقيه سفارت را ترك خواهند كرد. صدراعظم و پناهندگان از اينجانب تشكر كردند.
* بسياري از متحصنين، سفارت انگليس را ترك گفتند و بازارها باز شد فقط 360 نفر از متحصنين در سفارت ماندند و اعلام كردند تا سفارت اجراي دستخط شاه را ضمانت نكند و علما از قم مراجعت ننمايند سفارت را ترك نخواهند كرد.
* تجار و اعيان به ملاقات علما رفتند.
* صورت شب‌نامه‌اي كه در تهران منتشر شد مبني براينكه عموم طبقات مردم مي‌توانند وكيلي از سوي خود به مجلس شوراي ملي بفرستند و در انجام امور مملكتي مشاركت كنند.
شنبه 20جمادي‌الثاني /11 اوت/ 19 مرداد
*ميرزا نصرالله‌خان مشيرالدوله صدراعظم براي شركت در مراسم شادي و چراغاني به بازار رفت و با مردم همراه شد.
* صدراعظم به تمام شهرهاي ايران تلگراف كرد به مناسبت بازگشت مهاجرين به تهران تمام شهرها را بايد چراغاني كرده و جشن انعقاد مجلس شوراي ملي را برپا كنند.
* حاج محمدتقي و برادرش حاج حسن كه وكيل خرج در سفارتخانه بودند به ديدار سيدمحمدصادق طباطبايي رفتند و در خصوص نحوه استقبال از مهاجرين مذاكره كردند و قرار گذاشتند حاج محمدتقي در سفارت بماند تا دستورالعمل از حسن‌آباد برايش برسد و حاج‌حسن صراف تا حسن‌آباد برود.
* ميرزا محمدصادق به تلگرافخانه رفت و مطالبه جواب تلگرافش را كرد اما معلوم شد مهاجرين هنوز جوابي نداده‌اند و تاريخ بازگشت آنها معلوم نشده است.
*تلگراف از تهران به بوشهر در خصوص امضا فرمان مشروطه توسط مظفرالدين شاه و درخواست از مردم كه از شاه به واسطه اين امر تشكر كند به جشن و سرور بپردازند.
* تلگراف مشيرالدوله صدراعظم از تهران به همدان به حضور ظهيرالدوله مبني براينكه: براي اصلاحات مادي و معنوي در كليه دواير دولتي لازم است اقدامات مقتضي انجام گيرد و راي شاه نيز بر اين قرار گرفته است كه براي اجراي عدالت و قوانين مجلس شوراي ملي از منتخبين شاهزادگان، علما، قاجاريه، اعيان، اشراف، تجار، اصناف كه توسط طبقات مختلف انتخاب شدند در تهران تشكيل شود نظامنامه اين مجلس به امضاي شاه خواهد رسيد. لازم است به عموم اهالي اجاره برپايي جشن و چراغاني داده بشود.
يكشنبه 21جمادي‌الثاني /12 اوت/ 20 مرداد
* جمعي از رجال دولت و صدراعظم براي شركت در مراسم چراغاني به بازار رفتند و در سراي امير در حجره حاج حسين‌آقا نشستند نيم ساعت هم در سراي حسن نشستند و به مردم تبريك گفتند.
*مهاجرين از قم به طرف تهران حركت كردند.
* سه ساعت به غروب مانده ظهيرالدوله به مسجد جامع رفت و در حضور جمعيتي از علما، تجار، اعيان و عموم اهالي همدان تلگراف صدراعظم و دستخط مظفرالدين شاه به صدراعظم را در خصوص تشكيل مجلس شورا قرائت كرد. سپس خطيب‌الملك‌نامه ظهيراالدوله را در مورد اينكه همين مجلس را من چند ماه قبل جهت آسايش اهالي همدان تأسيس كردم، قرائت كرد.
* غروب از امروز عضدالملك، حاجي نظام‌الدوله و مشير ديوان از قم روانه تهران شدند.
دوشنبه 22جمادي‌الثاني /22 اوت/ 21 مرداد
* آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني با استقبال‌كنندگان خود وارد حضرت عبدالعظيم (س) شد.
* شيخ‌مهدي شريف كاشاني نامه‌اي براي آيت‌الله سيدعبدالله بهبهاني نوشت و خواهش كرد كه با وساطت خود مانع از تصميم علما درباره محمدولي خان سپهدار و احمدخان علاءالدوله شود و از صدور حكم تكفير آنها جلوگيري كند. به نوشته شيخ مهدي شريف كاشاني، اقدام سپهدار در مقابله با مردم و كشته شدن سيدعبدالحميد تنها اطاعت اوامر مافوق بوده است.
* جمعي از طلاب در مدرسه‌خان مروي انجمني ترتيب دادند و مشغول نوشتن نظامنامه مجلس شورا شدند و مي‌گويند نظامنامه مجلس بايد با اطلاع ما نوشته شود. سيد عبدالحسين واعظ و سيدمحمدتقي سمناني نيز به همين منظور در مسجد جامع مجلسي تشكيل داده‌اند.
* مظفرالدين شاه به نيرالدوله حاكم تهران و سپهدار با تغير گفت چه كسي به شما حكم داد كه با سادات و علما طرف شويد و آنها را بكشيد و نام طايفه قاجار را به بدي كشانيد.
مردم براي استقبال از مهاجرين از حضرت عبدالعظيم (س) تا حسن‌آباد چادر زدند و 50 الي 60 نفر از ارامنه نيز در كهريزك چادر برپا كردند. اشخاصي كه در سفارتخانه بودند در هر چادر ده نفره باقي مانده بقيه براي استقبال رفته‌اند. از طرف دولت نيز كالسكه و در شكه‌هاي دولتي براي بازگرداندن مهاجرين درنظر گرفته شده است.
* مكتوب حاكم كرمانشاه به صدراعظم مبني براينكه در ملاقات با نيكولسكي كنسول روس مدعي شد كه سفارت روسيه به منظور رفع شكايات علما نزد دولت ايران وساطت كرد و در اثر همين وساطت ميان علما و دولت صلح برقرار شد.
* گزارش ايولين گرانت‌داف به ادواردگري بدين مضمون كه اينجانب موفق شدم كه از ميرزا نصرالله خانه مشيرالدوله قول كتبي بگيريم كه به ميرزا جوادخان سعدالدوله وزير پيشين تجارت اجازه دهند كه در هر نقطه از ايران غير از تهران زندگي كند و جان و مالش در امان باشد.