مطبوعات و مشروطيت

 مطبوعات و مشروطیت

وقتی از مطبوعات دورۀ مشروطه سخن به میان می آید، هم به یاد مطبوعات پیش از انقلاب مشروطه می افتیم و هم به یاد مطبوعات بعد از انقلاب مشروطه. در واقع نخست، تأثیر مطبوعات در وقوع انقلاب مشروطه از خاطر می گذرد و سپس تأثیر انقلاب مشروطه بر مطبوعات.

تأثیر مطبوعات بویژه آن دسته از مطبوعاتی که در خارج از کشور منتشر می شدند مانند قانون، اختر، حبل المتین، ثریا، پرورش، عروة الوثقی و ... بر بیداری ایرانیان و ایجاد نهضت مشروطیت انکار ناپذیر است.

پس از جنگ های ایران و روس ایرانیان با آزادی های موجود در اروپا آشنا شده بودند و این آشنایی بویژه در دورۀ ناصرالدین شاه شدت گرفته بود.  اما از آزادی های اجتماعی از جمله آزادی بیان و مطبوعات در ایران خبری نبود.

روزنامه های دولتی به مثابه دستگاه تبلیغات شاه و دولت عمل می کردند و روزنامه های ملی اجازه انتشار نمی یافتند. بدین جهت بسیاری از روشنفکران ایرانی راهی دیارهای دیگر، از هند و مصر و عثمانی گرفته تا لندن، شدند و به انتشار روزنامه هایی  دست زدند که کم و بیش و از راه های غیر مجاز وارد کشور می شد و به منور کردن افکار می پرداخت

می گویند این نوع مطبوعات پنج شش برابر روزنامه هایی که در داخل کشور به صورت رسمی و دولتی انتشار می یافت، تیراژ داشت. اما گذشته از تیراژ که عدد درست و دقیقی از آنها در دست نیست، آشکار است که این نوع مطبوعات که حکم شبنامه را یافته بود، دست به دست می گشت و بسیار خوانده می شد.

تأثیر همین مطبوعات بود که سرانجام در کنار فعالیت روشنفکران و روحانیون به نهضت مشروطیت دامن زد و به صدور فرمان مشروطیت منجر شد.

اما تأثیر انقلاب بر مطبوعات شاید از این حدود فراتر است. انقلاب مشروطه، نظارت وزارت انطباعات بر مطبوعات را از میان برداشت و سبب شد روزنامه های آزادی به وجود آیند که فارغ از نظارت دولتی به نشر اخبار و گزارش ها و افکار بپردازند.

نخستین روزنامه ای که آزاد از نظارت دولتی انتشار یافت روزنامۀ مجلس بود. پس از آن، چنان که در چنین مواقعی اتفاق می افتد، گروه کثیری به انتشار روزنامه روی آوردند. شمار روزنامه های منتشر شده در یک سال اول انقلاب، یعنی در طول سال ۱۳۲۵ قمری را ۸۴ نوشته اند و گفته می شود که در فاصلۀ صدور فرمان مشروطیت تا زمان کودتای محمد علی شاه که بیست و سه ماه طول کشید، حدود ۳۵۰ روزنامه و نشریه ( بنا به فهرست ادوارد براون ۳۷۱ روزنامه و نشریه ) شروع به کار کردند. یعنی در واقع هر دو سه روز یک عنوان روزنامه یا نشریه تازه  پا به عرصه مطبوعات می نهاد.

اما آزادی بی حد و حصری که پس از صدور فرمان مشروطیت در عرصه مطبوعات پدید آمد، ضربات سنگینی به مجلس زد و دردسرهایی برای نمایندگان مجلس فراهم آورد. هرج و مرج پدید آمده سبب شد که روزنامه ها حتا از نوشتن ناسزا و فحش به پادشاه و درباریان خودداری نکنند و این در شرایط آن روز ممکلت خطرناک بود و موجب واکنش های سخت آنان می شد.

رییس التجار، یکی از نمایندگان، ناگزیر به فغان آمد که جراید حواسی برای ما نمی گذارند. اینطور که می نویسند اسباب زحمت خواهند شد. اگر توقیف شود مخالف مقصود است، اگر توقیف نشود ...

تذکار آقا سید حسین (نمایندۀ دیگر) جدی تر بود: روزنامه نویس دو قسم است. بعضی روزنامه نویس ها هستند که واقع روزنامه نویسند و با علم و اطلاع هستند و خوب هم می نویسند و یک قسم روزنامه نویس است که این کار را کسب خود قرار داده ... به این و آن بد می نویسند.

شیخ حسین (یکی دیگر از نمایندگان) اخطار کرد  اگر به این ترتیب که روزنامه ها به وزیر و غیر وزیر هرچه می خواهند بنویسند جلوگیری نکنیم به دولت و ملت خیانت کرده ایم... در حقیقت چند نفر از آنها به واسطه همین بد نوشتن صاحب ثروت شده اند.

طرز عمل روزنامه ها نظام مشروطه را با خطر مواجه کرده بود. امیر بهادر را که شخص با نفوذی بود بی شرف می خواندند و به ابن سعد تشبیه می کردند. روزنامه روح القدس پا را فراتر گذاشته خواستار خلع شاه از سلطنت شده بود و نوشته بود که این عضو فاسد را باید برید تا باقی مانده اعضا ایمن گردد.

دیگر روزنامه ها هم از نسبت های برخورنده و تحریک آمیز به این و آن از جمله به روس و قزاق خودداری نمی کردند. قزاقان را کسانی معرفی می کردند که  در میان رختخواب فواحش روس تخم گیری کرده و از نطفه های سر راه تربیت شده اند. 

چنین رویکردی اگرچه واکنش قرن ها سکوت در برابر استبداد حاکم بود اما، برخلاف آن که مردمان و مخاطبان مطبوعات را خوش می آمد، تأثیر مثبتی  بر اوضاع نداشت. سرانجام هم با کودتای محمد علیشاه و به توپ بستن مجلس طومار این مطبوعات در نوردیده  شد و دوره آزادی مطبوعات سرآمد

اما گذشته از این که انقلاب مشروطه سبب افزایش شمار روزنامه ها در دوره اول مشروطیت شد، تأثیر اساسی انقلاب مشروطه بر زبان و ادبیاتی بود که در مطبوعات رواج داشت.

پیش از انقلاب مشروطه زبان مطبوعات سنگین و با انشای غیرقابل فهم بود که شاید به کار روشنفکران می آمد، اما برای توده مردم نا آشنا بود. تأثیر اساسی انقلاب مشروطه بر مطبوعات این بود که زبان مطبوعات را به زبان عامه مردم نزدیک کرد و نثر ساده ای در زبان فارسی پدید آورد. در واقع نثری که امروز در ادبیات فارسی به کار می رود ادامه همان زبانی است که انقلاب مشروطه در نثر روزنامه ها و نشریات پدید آورد.