تبعات مشروطه در عرصه مطبوعات
رشد سريع مطبوعات و تحول فضاي دروني آنها يكي از مهمترين تبعات اين انقلاب بود. هر چند كه نخستين روزنامه فارسي نيم قرن پيش از انقلاب مشروطه (در 1253 ق) منتشر شد ولي مطبوعات مقارن مشروطيت و پس از آن، داراي تفاوت‌هاي عميقي با پيش از خود بودند. بين سال هاي 1253 ق (انتشار نخستين روزنامه) تا 1324 ق (صدور فرمان مشروطه) مطبوعات در ايران تنها محدود به چند نشريه دولتي تخصصي و محلي بود كه شمارگان نشر آنها به زحمت به هزار مي‌رسيد و اغلب با حمايت دربار و با مطالبي ملال آور و تنها با گزارش هاي محدودي از اوضاع داخلي و گاهي هم اخبار خارجي همراه بود.
در چنين اوضاعي، مهمترين ابزار شكل‌دهي به انديشه و افكار عمومي، منابر و خطابه‌هاي آهنگين وعاظي چون سيد جمال واعظ اصفهاني و ملك‌المتكلمين بود. هر چند در همين ايام چند روزنامه مهم و تاثيرگذار فارسي در خارج از ايران منتشر مي‌شد اما مخاطبان اين گروه نشريات تنها اقليت تحصيل كرده و برخي نخبگان سياسي بودند. به ويژه آنكه ورود اين نشريات به داخل ايران با سختگيري‌‌هاي حكومت همراه بود.
با صدور فرمان مشروطيت، در اندك زماني، تعداد زيادي روزنامه و شب نامه منتشر شد. پس از امضاي فرمان مشروطه و تنها در چند ماه باقي مانده سال 1324 ق 20 روزنامه در تبريز، تهران و چند شهر ديگر منتشر شد. اين روند در سال 1325 ق با شتاب بيشتري ادامه داشت. به گونه اي كه در اين سال بيش از 80 روزنامه در ايران منتشر مي‌شد. تعداد روزنامه‌هاي عصر مشروطه تا سال 1327 ق به حدود 200 عنوان رسيد. البته تعريف روزنامه در آن دوران با آنچه امروزه منتشر مي شود متفاوت است، بسياري از روزنامه ها تنها يك يا چند شماره منتشر شده‌اند و به جز چند عنوان كه به صورت يوميه منتشر مي‌شد مابقي به شكل هفته نامه و يا گاهنامه (ولي با ظاهر روزنامه) چاپ مي‌شدند. گروهي از اين روزنامه ها هم متعلق به مدارس جديدي بود كه با تاسيس مشروطيت متولد شده بودند. روزنامه مدرسه تمدن،كمال،پرورش و عدالت از جمله روزنامه‌هايي بودند كه توسط چنين مدارسي منتشر مي شدند. روزنامه هاي فارسي زبان خارج هم با پيروزي مشروطيت توان مضاعفي پيدا كردند. حبل المتين كه از سال 1311 ق با مديريت سيد جلال الدين حسيني كاشاني متخلص به اديب و ملقب به مويدالاسلام به صورت هفته نامه در كلكلته منتشر مي‌شد و تا زمان درگذشت مويدالاسلام در 24 آذر 1309 شمسي برپا بود)، از 15 ربيع‌الاول 1325 ق به همت برادر كوچكترش سيد حسن كاشاني، همزمان و به شكل يوميه در تهران آغاز به انتشار كرد. شمارگان حبل المتين در خلال سال هاي 25 و 26 به بيش از 30 هزار نسخه رسيد كه در مقايسه با تعداد باسوادهاي آن روزگار بي‌نظير است. البته توفيق تنها با حبل المتين همراه نبود بلكه روزنامه انجمن ملي تبريز،روح‌القدس و صور اسرافيل هم از ديگر روزنامه‌هايي بودند كه با اقبال گسترده مردم مواجه شدند. در ادامه نام و شناسنامه‌اي مختصر از روزنامه‌هاي عصر مشروطه را كه تاكنون جمع‌آوري و شناسايي شده تقديم مي‌گردد.
نوبهار (دوره اول)
مدير و صاحب‌امتياز: محمد تقي ملك‌الشعراي بهار
مسلك و محتوا: سياسي، ادبي، خبري، دموكرات، خواهان يگانگي و فزوني اسلام و نيرومندي ايران
محل انتشار: مشهد
ترتيب انتشار: سه شماره هفته‌اي
مدت انتشار: از 9 شوال 1328 تا 24 شوال 1329
قطع: 45 *35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 80 شماره
قيمت: تك شماره 5 شاهي
اشتراك ساليانه در مشهد 25 قرآن، شهرهاي خودي 30 قرآن، كشور بيگانه 6 منات
اشتراك شش ماهه در مشهد 18 قران، شهرهاي خودي 20 قران، كشور بيگانه 4 منات
توضيحات: نوبهار پس از يك سال انتشار توقيف شد و مدتي پس از توقيف آن، ملك‌الشعرا روزنامه تازه بهار را در مشهد منتشر كرد.
-----------------
تازه بهار
مدير و صاحب امتياز: محمد تقي ملك‌الشعراي بهار
مسلك و محتوا: سياسي، ادبي، خبري، دموكرات، خواهان يگانگي و فزوني اسلام و نيرمندي ايران
محل انتشار: مشهد
ترتيب انتشار: هفته‌اي دو بار
مدت انتشار: از ذيحجه 1329 تا محرم 1330
قطع: 45 * 35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 تا 8 صفحه
اشتراك ساليانه در مشهد 25 قران، شهرهاي خودي 30 قران، كشور بيگانه 6 منات
اشتراك شش ماهه در مشهد 18 قران، شهرهاي خودي 20 قران، كشور بيگانه 4 منات
توضيحات: در محرم 1330 ق. در نتيجه غوغاي اولتيماتوم به امر وزير خارجه وقت توقيف شد.
--------------
نوبهار (دوره دوم، سال ششم)
مدير و صاحب‌امتياز: محمد تقي ملك‌الشعراي بهار
مسلك و محتوا: سياسي، ادبي، اخباري، سوسيال دموكرات، خواهان يگانگي و فزوني اسلام و نيرومندي ايران
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفته‌اي سه روز
مدت انتشار: 16 محرم 1333 تا 26 محرم 1336
قطع: 45*35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 151 شماره
قيمت: تك شماره 8 شاهي، پس از يك هفته يك قران
اشتراك ساليانه در داخل 6 قران و در خارج 70 قران
توضيحات: نوبهار تهران با شماره مسلل 151 و در ادامه دوره دوم نوبهار مشهد منتشر شد. پس از توقيف موقت با همان شماره مسلسل و با نام زبان آزاد براي مدتي انتشار آن ادامه يافت و پس از رفع توقيف دوباره با نام نوبهار منتشر شد.
------------------
روح‌القدس
مدير و صاحب امتياز: سلطان‌العلما خراساني
دبير و نگارنده: ميرزا علي‌اكبر خان قزويني (دهخدا)
مسلك و محتوا: آزاد، علمي، سياسي، پلتيكي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از 25 جمادي‌الثاني 1325 تا 17 جمادي‌الاولي 1326
قطع: 20*31
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 28 شماره
قيمت: يك نمره 100 دينار
اشتراك ساليانه: در تهران 12 قران، ولايات داخله 17 قران، روسيه 5 منات، ساير ممالك خارجه 10 فرانك
توضيحات: سلطان‌العلما در پي به توپ بستن مجلس، گرفتار، محاكمه و سپس محكوم به مرگ شد. با مرگ وي و متواري شدن آزاد خواهان، دهخدا يك يا دو شماره روزنامه با همين نام در سوئيس در دو صحفه منتشر كرده است. مجموعه كامل روح‌القدس پيش از اين توسط نشر چشمه و به كوشش محمد گلبن در سال 1363 چاپ شده است.
-------------------
دفاعيه
مدير و صاحب‌امتياز: افصح‌زاده
مسلك و محتوا: انتقادي
محل انتشار: رشت
تريتب انتشار: نامعلوم
مدت انتشار: نامعلوم
قطع: 22*35
زبان: فارسي
چاپ: سنگي
صفحات: 2 صفحه
كل شماره‌هاي منتظر شده: يك شماره
قيمت: يك شاهي
توضيحات: در هيچ يك از فهرست‌هاي مطبوعات، نامي از اين نشريه به ميان نيامده است. اطلاعات پيش گفته، از تصوير روزنامه برگرفته از مجموعه مرحوم رضواني اخذ شده است.
---------------
دبيريه
مدير و صاحب امتياز: دبيرالممالك
مسلك و محتوا: بيشتر مطالب مدارس رشت مخصوصا مدرسه اتفاق را منتشر مي‌كرد.
محل‌انتشار: رشت
ترتيب انتشار: نامنظم
مدت‌انتشار: نامعلوم
قطع: 20*35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: متغير
قيمت:رايگان
توضيحات: مطالب اين روزنامه مشتمل بر اشعار و مقالات سيد عبدالرحمن دبيرالممالك است كه اغلب به تشويق علم و ترويج مدارس جديد مي‌پردازد.
-----------------
كاشف‌الحقايق
صاحب‌امتياز: انجمن كشف الحقايق
مدير: ميرزا حبيب‌الله خان گاسپادين
مسلك و محتوا: ملي، فرهنگي، سياسي، مشروطه خواه
محل انتشار: رشت
تاريخ انتشار: 6 ذيقعده 1325
قطع: 20*30
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: يك شماره
قيمت: تك شماره در رشت 2 شاهي و در ساير بلاد 3 شاهي
اشتراك ساليانه در رشت 12 قرآن، در بلاد داخله 18 قرآن، در اروپا 10 فرانك، قفقازيه 4 منات، هندوستان 10 روبي
توضيحات: اين روزنامه، تنها يك شماره منتشر شده است.
--------------------
مدرسه تمدن
مسلك و محتوا: مشروطه خواه و حامي ترقي
محل انتشار: رشت
تاريخ انتشار: 11 جمادي الاول 1327
قطع: 20*-35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات 2 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: يك شماره
قيمت: رايگان
توضيحات: اطلاعات بالا از تصوير روزنامه‌برگرفته از مجموعه مرحوم رضواني اخذ شده است.
-------------------
مساوات (تهران)
مدير و صاحب‌امتياز: سيدمحمدرضا شيرازي
نايب مدير: سيدعبدالرحيم خلخالي
مسلك و محتوا: سياسي، اجتماعي. شعار: حريت، اخوت، عدالت
محل‌انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از 5 رمضان 1325 تا يكشنبه آخر ربيع‌الثاني 1326
قطع: 17*30
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: اغلب 8 صفحه و گاهي 10صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 25 شماره
قيمت: تك شماره در تهران يك شاهي ساير بلاد 5 شاهي
اشتراك ساليانه: تهران 12 قرآن، ساير بلاد ايران 17 قران، ممالك خارجه 10 فرانك
توضيحات: پس از به توپ بستن مجلس و تعطيلي روزنامه در تهران، شماره 26 آن با همان نام مساوات ولي به عنوان شماره يك، به تاريخ 7 محروم 1327 در تبريز منتشر شد.
---------------
اقيانوس
مدير و صاحب‌امتياز: ميرزا عبدالرحيم الهي
مدير امور اداره: حاجي سيد فرج‌اله كاشاني
مسلك و محتوا: علمي، اخلاقي، ادبي سياسي، (هوادار محمد علي شاه و سلطنت مطلقه)
محل‌انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از دوشنبه 17 ربيع‌الثاني 1326 تا دوشنبه 5 ذيقعده 1326
قطع: 17*28
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 8 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 13 شماره
قيمت: تك شماره چهار شاهي
اشتراك ساليانه: تهران 20 قرآن، داخله 25 قران، روسيه و قفقاز 7 منات، هندوستان 5 روپيه، عثماني و ساير بلاد خارجه 15 فرانك
توضيحات: سيد فرج‌الله كاشاني مدير و نويسنده اقيانوس، نويسندگي روزنامه ثريا را در مصر نيز بر عهده داشت.
-----------------
گلستان
مدير و صاحب‌امتياز: محمد حسين رئيس التجار معروف به سفينه
مسلك و محتوا: فرهنگي، سياسي، مشروطه خواه
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: نامنظم
مدت انتشار: از 14 شعبان 1325 تا غره ذيحجه 1325
قطع: 21*35
زبان: فارسي
چاپ:سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره هاي منتشر شده: 4 شماره
قيمت: رايگان
توضيحات: در مقابل وجه هر شماره و نيز اشتراك ساليانه، چنين آمده است: "قيمت اشتراك عجالتا در بلاد داخله غيرت و انصاف، عدل و مساوات در خارجه تعصب مذهبي و وطن‌پرستي."
-------------------
گيلان
مدير و صاحب امتياز: انجمن ولايتي گيلان
ناشر: ميرزا حسن خان اسد زاده
مسلك و محتوا: ناشر مذاكرات انجمن ملي گيلان
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: هر هفته دو شماره، ولي نامنظم
مدت انتشار: از 18 ذيحجه 1325 تا 3 جمادي الاول 1326
قطع: 20*35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 12 شماره
قيمت: تك شماره 3 شاهي
اشتراك ساليانه در رشت و گيلانات 20 قران، در ساير بلاد 24 قران
توضيحات: پس از تعطيلي روزنامه انجمن ملي ولايتي گيلان، روزنامه گيلان. براي انعكاس مذاكرات انجمن منتشر شد.
______________
ساحل نجات
مدير و صاحب امتياز: ميرزا ابوالقاسم افصح المتكلمين
مسلك و محتوا: ملي، علمي، ادبي، تاريخي، مشروطه خواه
محل انتشار: ابتدا انزلي و سپس رشت
ترتيب انتشار: هفته‌اي دو بار (نامنظم)
مدت انتشار: از 18دوشنبه 7 شعبان 1325 تا چهارشنبه ششم ذيقعده 1328
قطع: 20*35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 13 شماره
قيمت: تك شماره در ولايات داخلي سه شاهي و در ولايات داخله چهار شاهي
اشتراك ساليانه در گيلان 18 قران، در ساير بلاد داخله 20 قران، روسيه و قفقاز 5 منات، فرنگستان 14 فرانك
توضيحات: شماره يك تا تا 7 در سال 1325 ق، در انزلي و شماره‌هاي 8 تا 13 در سال 1328 ق، د رانزلي منتشر شده است.
_______________
انجمن ملي ولايتي گيلان
مدير و صاحب امتياز: عبدالرحمن حسيني معروف دبير الممالك
مسلك و محتوا: ناشر مذاكرات انجمن ملي گيلان و لوايح مشروطه خواهان
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: نامنظم
مدت انتشار: از پنجشنبه 26 رجب 1325 تا 22 شعبان 1325
قطع: 35*21
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 4 شماره
قيمت: تك شماره 3 شاهي
اشتراك ساليانه در رشت و گيلان 30 قران، ساير بلاد 45 قران،قفقاز و روسيه 9 منات
توضيحات: اين روزنامه كه فقط مذاكرات انجمن ولايتي گيلان در آن چاپ مي‌شد بدليل اختلاف دروني انجمن و نارضايتي مردم از آن دوام نيافت.
____________________________
رعد (قزوين)
مدير و صاحب امتياز: آقا سيد علي
مسلك و محتوا: سياسي، دموكرات
محل انتشار: قزوين
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از 23 ريبع‌الثاني 1329 تا 14 شوال 1329
قطع: 23*22
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 20 شماره
اشتراك ساليانه: در قزوين 6 قران، بلاد داخلي 8 قران
توضيحات: در چند جا از شماره 21 رعد نيز ياد شده است كه هنوز يافت نشده است.
________________________
خورشيد
مدير و صاحب امتياز و نگارنده: محمدصادق تبريزي
مسلك و محتوا: خبري، همراه با مقالات. مسلك: دموكرات
محل انتشار: مشهد
ترتيب انتشار: ابتدا هفتگي،سپس روزانه
مدت انتشار: از چهارشنبه 21 محرم 1325 تا جمادي‌الثاني 1329
قطع: 30*17
زبان: فارسي
چاپ: تا شماره 5 سنگي و پس از آن سربي
صفحات: 4 تا 8 صفحه
قيمت اشتراك ساليانه در مشهد 18 قران،ساير بلاد ايران دو تومان، تركستان و قفقاز 5 منات تمام بلاد خارجه 12 فرانك
توضيحات: انتشار خورشيد از سال دوم به بعد تا سال چهارم به شكل نامنظم ادامه داشت.
________________________
كوكب دري (دوره جديد)
مدير و صاحب امتياز: ناظم الاسلام كرماني
مسلك و محتوا: علمي، ادبي، سياسي، تاريخي، فوايد عامه و وقايع امور متعلقه به مدارس
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: سالي چهل شماره
مدت انتشار: از محرم 1325 به مدت دو سال
قطع: 16*30
زبان: فارسي
چاپ: سنگي
صفحات: 8 صفحه
قيمت اشتراك ساليانه در تهران دو تومان، ساير بلاد داخله 25 قران، روسيه 5 منات، تمام ممالك خارجه 12 فرانك (براي تك شماره وجه سالانه دريافت مي‌شده است.
اين روزنامه در پي تعطيلي روزنامه نوروز و با عنوان سال سوم شروع به كار كرد.
_________________________
الاسلام
مدير و صاحب امتياز: شيخ عبدالعلي مازندراني لاريجاني
مسلك و محتوا: ديني، علمي،اخلاقي، سياسي، تاريخي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: ماهنامه
مدت انتشار: از رمضان 1332 تا رجب 1333
قطع: سال اول رقعي، سال دوم وزيري
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 48 صفحه (متغير)
كل شماره‌هاي منتشر شده: سال اول 12 شماره، سال دوم 9 شماره
قيمت: اشتراك سالانه 12 قران در تهران، در ساير بلاد به اضافه هزينه پست.
___________________________
تمدن (دوره اول)
مدير و صاحب امتياز و نگارنده: محمدرضا مدير الممالك هرندي اصفهاني
مسلك و محتوا: سياسي،خبري (مشروطه خواه)
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: سالي 80 شماره (اين تعداد در 16 ماه منتشر شد)
مدت انتشار: از 17 ذيحجه 1324 تا 11 جمادي‌الاولي 1324
قطع: 17*29
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
قيمت: تك شماره در تهران صد دينار
اشتراك ساليانه: تهران 12 قران، ساير ولايات 17 قران، قفقاز و روسيه 4 منات،هندوستان 7 روپيه
توضيحات: با به توپ بستن مجلس و تعطيل شدن تمدن، مديرالاممالك مخفيانه به هند رفت و در رمضان 1326 يك شماره از نشريه تمدن را در آنجا منتشر كرد و شماره ديگري از آن را در 29 ربيع‌الثاني 1327 در رشت منتشر كرد. وي پس از فتح تهران، نخستين شماره سال چهارم را روز سه شنبه 17 شوال 1328 در تهران منتشر كرد و در 1330 انتشار آن براي هميشه متوقف شد.
_________________________
شمس (استانبول)
مدير و صاحب امتياز: سيد حسن تبريزي
مسلك و محتوا: تاريخي، سياسي،علمي و ادبي
محل انتشار: استانبول
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از 8 شعبان 1326 تا 7 ربيع‌الثاني 1327
قطع: 17*25
زبان: فارسي و تركي
چاپ: سربي
صفحات: 8 تا 12 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 13 شماره
قيمت: در استانبول يك قروش
اشتراك ساليانه: استانبول 60 قروش، ساير ممالك عثمانيه 75 قروش، ايران 35 قران، روسيه 6 منات،اروپا 17 فرانك
توضيحات: سال اول و دوم اين روزنامه به طور منظم چاپ مي شده است.
________________________
حبل المتين يوميه تهران
مدير و صاحب امتياز: سيد جلال‌الدين حسيني كاشاني (مؤيد الاسلام)
نايب مدير: ميرزا سيد حسن كاشاني
دبير:ازشماره 75 تا 247 شيخ يحيي كاشاني (در بقيه شماره‌ها فاقد دبير)
مسلك و محتوا: ملي،آزاد، سياسي، خبري، تجاري، علمي، ادبي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: روزانه
مدت انتشار: از دوشنبه 15 ربيع الاول 1325 تا دوشنبه 22 جمادي‌الاول 1326
قطع: 34*20
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: بين 4 تا 8 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 13328 شماره
قيمت: تك شماره در تهران 100 دينار
اشتراك ساليانه: تهران 40 قران، ساير بلاد داخله 45 قران،روسيه و قفقاز 12 منات، ساير ممالك 30 فرانك
توضيحات: اين روزنامه در سال اول 274 شماره منتشر شد ولي در سال دوم پس از انتشار شماره 54 و يك شب پيش از به توپ بستن مجلس توقيف شد.
------------------------------
صور اسرافيل
مدير و صاحب امتياز: ميرزا جهانگيرخان شيرازي و ميرزا قاسم‌خان تبريزي
دبير و نگارنده: ميرزاعلي اكبرخاني قزويني(دهخدا)
مسلك و محتوا: سياسي، تاريخي، اخلاقي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار:از پنجشنبه 17 ربيع الاخر 1325 تا 20 جمادي الاول 1326 سه روز قبل از به توپ بستن مجلس، سپس سه شماره در محرم و صفر 1327 در سوئيس.
قطع: 20*33
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 8 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 32 شماره تهران
قيمت: تك شماره: چهار شاهي در تهران، پنج‌شاهي در ساير بلاد ايران
اشتراك ساليانه: در تهران 12 قران، ساير بلاد ايران 17 قران،مالك خارجه دو تومان
توضيحات: پس از محاكمه و اعدام ميرزا جهانگيرخان، دهخدا به اروپا عزيمت كرد و انتشار روزنامه را از سر گرفت ولي به سبب مشكلات مالي تنها موفق به انتشار سه شماره از آن شد. مجموعه كامل صور اسرافيل در سال 1361 توسط نشر تاريخ ايران و به كوشش دكتر منصوره اتحاديه منشتر شد.
---------------------------------
ملانصرالدين
مدير و صاحب‌امتياز: ميرزا جليل محمدقلي‌زاده نخجواني
نويسنده و شاعر: صابر طاهرزاده شيرواني
نقاشي: عظيم عظيم‌زاده باكويي
مسلك و محتوا: طنز، انتقادي، مصور
محل انتشار: تبريز و باكو
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از 1338
قطع 35*23
زبان: تركي
چاپ: سربي، مصور
صفحات: 4 تا 8 صفحه
قيمت: 12 قپك
------------------------------
مجله استبداد
مدير و صاحب امتياز:شيخ‌الممالك
مسلك و محتوا: انتقادي، مشروطه‌خواه، كنايي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي (متغير)
مدت انتشار: از 5 جمادي‌الثاني 1325
قطع: از شماره 1 تا 17 رقعي - وزيري، از شماره 18 تا 34 قطع خشتي (پالتويي كوچك)
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 16 صفحه (متغير)
كل شماره‌هاي منتشر شده: 34 شماره (؟)
قيمت: تك شماره 6 شاهي
اشتراك ساليانه: در تهران 24 قران، در ساير بلاد 26 قران
------------------------------------------------
الجمال
مدير و صاحب امتياز:ميرازمحمد حسين اصفهاني
مسلك و محتوا: ناشر خطابه‌هاي سيدجمال‌الدين واعظ و حامي مساوات و حريت
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار: از تاريخ 26 محرم 1325 تا 26 ربيع‌الاول 1326
قطع: 17*29
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 35 شماره
قيمت: تك شماره 100 دينار، در خارجه سه شاهي
اشتراك ساليانه: تهران 8 قران، ساير بلاد محروسه ايران 10 قران، در عثماني و مصر يك مجيدي و نيم، در روسيه و قفقاز 2 منات، در آمريكا و فرنگ 6 فرانك
توضيحات: شماره‌هاي نخست روزنامه فقط به خطابه‌هاي سيد جمال اختصاص دارد، از اين رو نام روزنامه، الجمال انتخاب شده است.
--------------------------------------------------------
نوع بشر
مدير و صاحب امتياز: محمدتقي شيرازي
مسلك و محتوا: اخلاقي، توجه به مسائل مهم كشور، سياسي، مشروطه‌خواه
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: 2 شماره در هفته
مدت انتشار:از 25 ربيع‌الثاني 1329 تا 23 جمادي الاول 1329
قطع: 32*21
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 6 شماره
قيمت: تك شماره 2 شاهي
اشتراك ساليانه: در رشت 15 قران، ساير بلاد داخله اجرت پست اضافه مي‌شود.
---------------------------
آموزگار
مدير و صاحب امتياز: ميراز محمدتقي شيرازي
مسلك و محتوا: علمي، اخلاقي، ادبي، دموكرات
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار:از 7 جمادي‌الثاني 1329ق. تا 29 ذيقعده 1329ق.
قطع: 20*35
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 24 شماره (؟)
قيمت: تك شماره صد دينار
اشتراك ساليانه در رشت 6 قران، ساير بلاد 8 قران، بلاد خارجه 12قران
توضيحات:ميرزا محمدتقي شيرازي پس از تعطيلي روزنامه نوع بشر، روزنامه آموزگار را منتشر كرد.
--------------------------
اخوت
مدير و صاحب امتياز: مدرسه اخوت رشت
مدير: ابتدا مؤبد و سپس هادي مولوي گيلاني
مسلك و محتوا:اخلاقي، ادبي، عام‌المنفعه
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: هفتگي، نامنظم
مدت انتشار:از 8 شعبان 1328 تا 24 جمادي‌الثاني 1329.
قطع: 21*32
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 تا 6 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 13شماره
قيمت: تك شماره در رشت 2 شاهي در ساير ولايات 3 شاهي
اشتراك ساليانه در رشت يك تومان و در خارج از مركز 12قران
توضيحات: نام نشريه در شماره‌هاي نخست، اخوت، و در چند شماره اخوت عالي ثبت شده است. درآمد حاصل از فروش روزنامه، صرف آموزش كودكان بي‌بضاعت مدرسه اخوت عالي مي‌شده است.
---------------------------
زمان وصال
مدير و صاحب امتياز: ميرزاعالي اصغر شيرازي ملقب به اصغر ميرزا ناصر الشعرا
مسلك و محتوا: ادبي، آزاديخواه، وطني
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار:از 19جمادي‌الاول 1329 تا 29 رجب 1329
قطع: 21*32
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده:8 شماره
قيمت: تك شماره 3 شاهي؛ ساليانه 10 قران
توضيحات: تنها 8 شماره از اين روزنامه مطابق مجموعه مرحوم رضواني در اختيار است كه با گزارش براون منطبق است اما ابراهيم فخرايي از شماره نهم آن هم ياد كرده است.
-----------------------------
مكافات
مدير و صاحب امتياز: ميرزا آقاخان مرندي، مدير مدرسه مساوات
نويسنده: ابوالحسن خان محمد عليزاده
مسلك و محتوا: سياسي، انتقادي، انقلابي
محل انتشار: خوي
ترتيب انتشار: نامنظم
قطع: 21*32
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 5 شماره (؟)
قيمت: يك عباسي
توضيحات: در فهرست‌هاي موجود، تنها از شماره پنجم روزنامه ياد شده است.
------------------------------
نسيم شمال (دوره رشت)
مدير و صاحب امتياز: اشرف‌الدين حسيني(نسيم شمال)
مسلك و محتوا: طنز، انتقادي، مشروطه‌خواه
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: نامنظم
مدت انتشار:از 2 شعبان 1325 به مدت سه سال تا آخر شعبان 1328
قطع: 32*21
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 82 شماره
قيمت: تك شماره در رشت 3 شاهي
اشتراك ساليانه: 15 قران
توضيحات: صفحات روزنامه در دوران انتشار در تهران گاهي به 12 صفحه مي‌رسيد.
-----------------------------
خيرالكلام
مدير و صاحب امتياز: افسر التكلمين
مسلك و محتوا: سياسي، مشروطه‌خواه، بي‌پروا
محل انتشار: ابتدا انزلي، سپس رشت
ترتيب انتشار: در باره در هفته
مدت انتشار:از 24جمادي‌الثاني 1325 به مدت سه سال
قطع: 21*32
زبان: فارسي
چاپ: سربي، به جز شماره 47 و 48 سال دوم
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 253 شماره (؟)
قيمت: تك شماره در رشت 100دينار، ساير بلاد، 3 شاهي
اشتراك ساليانه: در رشت 18 قران، در ساير بلاد داخله 20 قران، قفقاز و روسيه 5 منات، فرنگستان 14 فرانك
توضيحات: در فهرست "صدر هاشمي" از وجود 6 شماره در سال چهارم اين روزنامه ياد شده است.
-----------------------------
مجاهد
مدير و صاحب امتياز: فرقه مقدس مجاهدين دارالمرز رشت
مسلك و محتوا: سياسي، مشروطه‌خواه
محل انتشار: رشت
ترتيب انتشار: نامنظم
مدت انتشار:از 9 شوال 1325 تا 2 محرم 1326
قطع: 20*33
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 5 شماره
قيمت: تك شماره 3 شاهي
اشتراك ساليانه در گيلان 12قران، ساير ولايات 15 قران، روسيه 6منات
توضيحات: در هيچ يك از فهرست‌هاي مطبوعات، اطلاعات جامعي از اين نشريه ارائه نشده است. اطلاعات پيش گفته، از تصوير روزنامه برگرفته از مجموعه مرحوم رضواني اخذ شده است.
---------------------------
جارچي ملت
مدير و صاحب امتياز: آقاسيدحسين ابراهيم‌زاده
مسلك و محتوا: طنز، انتقادي، مشروطه‌خواه
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار:از 12ذيحجه 1328و به طور نامنظم تا 16 سال پس از آن منتشر شد.
قطع: 18*32
زبان: فارسي
چاپ: سنگي، مصور
صفحات: 4 صفحه
قيمت: تك شماره در تهران صد دينار، ساير ولايات سه شاهي
اشتراك ساليانه: در تهران 8 قران، در ساير بلاد 10 قران،ممالك خارجه 6 فرانك
توضيحات: امتياز اين روزنامه در سال 1305 شمسي توسط شوراي عالي فرهنگ به ميرزاعلي‌‌خان ندايي واگذار شد.
------------------------
افلاطون
مدير و صاحب امتياز: م. ابراهيم‌زاده
مسلك و محتوا: طنز انتقادي
محل انتشار: رشت
تاريخ انتشار: 26 رجب 1338
قطع: 23*33
زبان: فارسي
چاپ: سنگي، رنگي، مصور
صفحات: 8 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: يك شماره
قيمت: تك شماره در رشت 10 شاهي و در ساير ولايات 12 شاهي
اشتراك ساليانه در رشت 25 قران، ساير ولايات 27 قران، ولايات خارجه 6 منات
توضيحات: در هيچ يك از فهرست‌هاي مطبوعات، اطلاعات جامعي از اين نشريه ارائه نشده است. اطلاعات پيش گفته، از تصوير روزنامه بر گرفته از مجموعه مرحوم رضواني اخذ شده است.
----------------------
صبح صادق
مدير و صاحب امتياز: مرتضي قليخان مؤيدالممالك
مسلك و محتوا: خبري، سياسي، و ناشر مذاكرات مجلس شوراي ملي
محل انتشار: تهران
ترتيب انتشار: روزانه
مدت انتشار:از يكشنبه 23 صفر 1325 تا يكشنبه 27 ذيحجه‌الحرام 1325
قطع: 17*30
زبان: فارسي
چاپ: سربي
صفحات: 4 تا 8 صفحه (اغلب 8 صفحه)
كل شماره‌هاي منتشر شده: 228 شماره
قيمت: تك شماره در تهران صد دينار، در ساير بلاد سه شاهي
اشتراك ساليانه: 4 تومان و پنج هزار در تهران، در ساير بلاد هزينه پست اضافه مي‌شود.
توضيحات: از نشريات مفيد ابتداي مشروطه كه بسيار منظم منتشر مي‌شده است. واكنش مردم به درج لايحه شيخ فضل‌الله در شماره 48 روزنامه، سبب شد كه مدير روزنامه آن شماره را ابطال و ضمن اظهار بي‌خبري از انتشار آن، به سبب اشتباه رخ داده، عذرخواهي كند.
------------------
الجناب
مدير و صاحب امتياز: حاج ميرسيدعلي جناب
مسلك و محتوا: علمي، خبري، و داراي مقالات طولاني و مفصل
محل انتشار: اصفهان
ترتيب انتشار: هفتگي
مدت انتشار:از 20شوال تا 2 صفر 1325 (؟)
قطع: 46*23
زبان: فارسي
چاپ: سنگي نستعليق
صفحات: 8 صفحه
كل شماره‌هاي منتشر شده: 12 شماره
قيمت: ساليانه: در اصفهان 25 قران، خارج از اصفهان 25 قران به اضافه هزينه پست.
توضيحات: روزنامه نثري دشوار دارد و نگارنده محتوا را فداي الفاظ كرده است. قيمت اشتراك ساليانه ر شماره 12 سالي دو تومان اعلام شده