مستشارهای تاریخی

این جنبش که جزو وقایع تاریخ معاصر ایران است از منظرها و دیدگاههای گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته و می گیرد .

اهمیت و حساسیت این برهه تاریخی دقیقاً به دلیل ظهور روشنفکری است که ظاهراً روشنفکری دینی اطلاق می شده ولی عملاً اسناد و مدارک تاریخی نشانگر ابعاد دیگری است .

مستشار الدوله :
دو تن ا ز افرادی که که صاحب این لقب بوده ونقش مهمی در تاریخ معاصر داشته انهد عبارتند از :
الف ـ میرزا یوسف تبریزی :

میرزا یوسف خان مستشارالدوله ۱۲۳۹ ق - ۱۳۱۳ ق (۱۸۲۳ م - ۱۸۹۵ م) ، پسر حاجی میرزا کاظم از بازرگانان آذربایجان، در شهر تبریز به دنیا آمد.

فارسی، عربی و قدری از علوم شرعیه را آموخت و به سمت منشیگری، وارد خدمت کنسولگری انگلیس در تبریز شد و بعد از چندی از خدمت انگلیسیها استعفا داد و به خدمت وزارت امور خارجه درآمد.
در سال 1270هـ ق به فرمان ناصرالدین شاه به کارپردازی حاجی ترخان مأمور شد و هشت سال در آنجا بود.
در سال 1279 کاردار ایران در پترسبورگ و در سال 1280هـ ق ژنرال کنسول تفلیس شد و چهار سال در آنجا ماند.

یوسف خان از ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ ق شارژ دافر (کاردار) سفارت ایران در پاریس بود. ظاهراً در همین دوره اقامت پاریس وارد لژ فراماسونری شده‌است.

در مدت سه سال اقامت خود در پاریس چهار مرتبه به لندن رفت در سال 1299 در دوران وزارت مشیرالدوله به عنوان معاون وزیر عدلیه انتخاب و لقب مستشارالدوله به نام او صادر شد.
او از پیشروان و آزادیخواهان دوره ناصرالدین شاه و از همفکران میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا ملکم خان، بود.

مستشارالدوله مردی روشنفکر بود و همیشه آرزوی نظم و اقتدار کشور را در سر می‌پرورانید.

وی در ۱۲۸۲ ق، رساله رمز یوسفی را در تهران منتشر کرد. در همین دوره اقامت در تفلیس، با میرزا فتحعلی آخوندزاده مناسبات دوستانه نزدیکی پیدا کرد. آخوندزاده در اواسط ۱۲۸۲ ق نگارش مکتوبات کمال‌الدوله را به پایان برده بود. متن مکتوبات کمال‌الدوله در اصل به ترکی نوشته شده بود. متن فارسی مکتوبات حاصل ترجمه مشترک آخوندزاده و یوسف خان در ۱۲۸۳ ق است.

مستشار‌الدوله رساله معروف یک کلمه را در پاریس و در ماه‌های پایان خدمتش در آنجا به اتمام رساند و دستنویس آنرا در راه بازگشت به ایران (۱۲۸۷ ق) در تفلیس به آخوندزاده نشان داد.
این رساله در سال ۱۲۹۱ ق (۱۸۷۴ م) در ایران چاپ شد.

رساله «یک کلمه» حاصل مطالعه در فکر و اندیشه و فرهنگ غرب بود که آن را در سال 1278هـ ق در پاریس نوشت و مقصود از «یک کلمه»، قانون است.

بسیاری معتقدند که «یک کلمه» ترجمه قانون اساسی فرانسه است،جریان ترجمه و تألیف رساله «یک کلمه» آن‌گونه که مؤلف می‌نویسد بدین ترتیب است که نویسنده روزی در خواب هاتفی غیبی می‌بیند و از هاتف رمز موفقیت کشورهای مغرب زمین را سؤال می‌کند ، هاتف غیبی در پاسخ تمام سؤالات مؤلف جواب می‌دهد، این رمز در یک کلمه خلاصه شده است و آن یک کلمه، قانون نام دارد.
البته ملکم خان قبلاً نوشته‌هایی در باب قانون نوشته بود و در آثار طالبوف و آخوندزاده جسته و گریخته مطالبی منعکس شده بود ، اما رساله «یک کلمه» بزرگترین حادثه آن زمان تلقی شد و چاپ اول این رساله با استقبال فراوان محافل سری وطنی آزادیخواه ایران همراه بود.
مستشارالدوله اصول افکار سیاسی خود را در رساله یک کلمه ، که به سال ۱۲۸۷ ه.ق در پاریس نوشته ، بیان کرده‌است. رساله یک کلمه یکی از اولین آثار آزادیخواهان ایران به شمار می‌رود و در تحریک احساسات و بیدار کردن مردم در آن زمان نفوذ فوق العاده داشته‌است و در سال ۱۳۲۳ ه.ق که انجمن مخفی تشکیل گردید، این کتاب راهنمای سیاسی آن انجمن بود.

از آرزوهای بزرگ او تأسیس راه آهن در ایران بود.

و با همین عقیده و ایمان راسخ بود که در سال ۱۲۸۶ ه.ق رساله‌ای به نام کتابچه بنفش درباره تأسیس راه آهن سرتاسری ایران نوشت و به شاه عرضه داشت و در سال ۱۲۹۰ ه.ق، که در خراسان بود ، جزوه دیگری در لزوم کشیدن راه آهن از تهران به خراسان تهیه و منافع آن را ذکر کرد و فتوای روحانیون را در آن باره به دست آورد.

مستشارالدوله در سال ۱۳۰۶ ه.ق نامه مفصلی به مظفرالدین میرزا نوشت و خواهش کرد که آن را از نظر شاه بگذرانند. وی در آن نامه از حکومت استبدادی و فساد دربار انتقاد و اصلاحات مملکتی و ایجاد حکومت قانون و برقراری آزادی و مساوات را خواستار شده و گوشزد کرده بود که اگر زمامداران ایران خود در صدد تأسیس دولت مقننه برنیایند، سیر حوادث تاریخ آن را تحمیل خواهد کرد.
سخنان مستشارالدوله با مزاج دربار ناصرالدین شاه سازگاری نداشت ، او را به فرمان شاه در اوایل سال ۱۳۰۹ ه.ق محبوس در عمارت رکنیه آنجا با زنجیر و کنده نگاه داشتند.

وی در زندان تنها بود و اجازه ملاقات با احدی، حتی با سایر محبوسین قزوین، را نداشت.

در زندان چندان زجرش دادند و چند سال بعد به سال ۱۳۱۳ ه.ق درگذشت.رساله یک کلمه او را یکی از متون تاثیر گذار بر نهضت مشروطه ایران می دانند . 1

ب ـ میرزا صادق صادق :
میرزا صادق صادق، معروف به مستشارالدوله سال 1284ق در کوی خیابان تبریز دیده به جهان گشود.
پدرش میرزا جوادخان، برادر کوچک میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله مولف کتاب «یک کلمه» بود.
او از کارمندان عالی‌رتبه وزارت خارجه و تا سال 1301 ق مستشار سفارت ایران در استانبول بود.

میرزا جواد لقب مستشارالدوله را بعد از فوت برادرش دریافت کرد و این لقب در خاندان مزبور موروثی شد و بعد از درگذشت میرزا جواد، لقب او به فرزند ارشد و بزرگ خاندان یعنی صادق صادق اهدا شد که پیش از این لقب‌صدیق حضرت‌را داشت.

میرزا صادق دوره مقدماتی را در منزل نزد پدرش به پایان رساند و در همین زمان زبان فرانسه را نیز فرا گرفت.
دوره متوسطه را در شهر تبریز به اتمام رساند، سپس به عثمانی رفت و در مدرسه سلطانی عثمانی ادامه تحصیل داد.

بعد از اخذ مدرک در کنار پدر به عنوان کارمند سفارت ایران در استانبول به کار پرداخت و با مطبوعات آزادیخواه آنجا همکاری می‌کرد.

وی سال 1309 ق به ایران بازگشت و ریاست دارالانشای وزارت عدلیه و تجارت را به عهده گرفت و مدتی هم مدیر دیوان مظالم عامه در وزارت عدلیه بود.

در جریان انقلاب مشروطه ، نخستین دوره مجلس بعد از صدور فرمان مشروطیت از طرف مظفرالدین شاه در 14 جمادی الثانی 1324 آغاز شد.

طبق نظامنامه انتخابات برای ایالت آذربایجان 12 نماینده در نظر گرفته شد. صادق مستشارالدوله به عنوان نماینده طبقه اعیان به مجلس راه یافت.

وکلای آذربایجان در 23 ذی‌الحجه به تهران رسیدند و در بدو ورود با مشیرالدوله، صدراعظم وقت ملاقات کردند و درخصوص نظام جدید با وی به گفتگو پرداختند.

به علت مخالفت مشیرالدوله با مشروطه ، مشاجره شدیدی بین او و مستشارالدوله در این خصوص رخ داد.
دسته‌بندی درونی مجلس مشخص نبود ، اما 3 جریان سیاسی عمده معتدلی ، آزادیخواهان و بی‌طرفان جلب توجه می‌‌کردند.

معتدلی‌ها را محافظه کار و آزادیخواهان را انقلابی تندرو می‌نامیدند.

بی‌طرفان هم بر حسب موضوع مورد بحث و شرایط به یکی از جریان‌ها متمایل شده و از آنها جانبداری می‌کردند.
مستشارالدوله در دسته‌بندی درونی مجلس چندان جایگاه مشخصی نداشت، اما در خاطراتش می‌گوید که همراه نمایندگان آذربایجان دارای شور انقلابی بود که به این ترتیب به جناح انقلابی و تندرو وابسته شد.

تصویری از عزیمت ابوالقاسم ناصرالملک به مجلس شورای ملی برای قبول نیابت سلطنت احمدشاه قاجار با حضور محمدولی خان خلعتبری (نخست‌وزیر) و جمعی از سران و خوانین بختیاری.
1. نجفقلی صمصام‌السلطنه بختیاری 2. صادق صادق (مستشارالدوله) 3. ابوالقاسم ناصرالملک 4. محمدولی خلعتبری 5. حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) 6. نصرت‌الله امیراعظم 7. علیقلی سردار اسعد 8. یوسف امیرمجاهد بختیاری 9. نصیر بختیاری (سردار جنگ)
فکر اصلاح قانون اساسی از موضوعات مهمی بود که مورد توجه نمایندگان قرار گرفت لذا کمیسیون 7 نفره‌ای که مستشارالدوله نیز عضو آن بود، با این منظور تشکیل شد.
مجلس اصلاحات را به سرعت آغاز کرد و به خاطر خزانه خالی دولت، نخست مالیه مورد توجه قرار گرفت.
مستشارالدوله اعتقاد داشت راه چاره اصلاح مالیه و از بین بردن مفاسد، صرفه جویی در هزینه و استرداد تیولات به دولت بود.
خزانه خالی تنها معضل مجلس نبود که تهدیدی جدی برای دربار بود،
مجلس در تعامل با شاه ناکام ماند که در نهایت اختلافات به رویارویی علنی مبدل شد.
در 9 جمادی‌الاخر 1326 دسته‌جات قزاق از سواره نظام و پیاده نظام به فرماندهی صاحب منصبان روسی، اطراف مجلس و مسجد سپهسالار را محاصره کرده و مجلس را به توپ بستند.
پس از پیروزی عده‌ای از نمایندگان ازجمله مستشارالدوله را بازداشت و روانه باغ شاه کردند.
مستشارالدوله مدت 7 ماه و نیم دربند بود و پس از آن به مقام منشیگری محمد علی شاه منصوب شد.
در ایام موسوم به استبداد صغیر محمد علی شاه و مشاورانش در باغ شاه مشغول تهیه سناریویی بودند تا مشروطه را ریشه کن کرده و به جای مجلس یک دارالشورا برای مشاوره تشکیل دهند.
به همین منظور محمدعلی شاه یک گروه 20 نفره مرکب از طرفداران خود و نمایندگان دربند از جمله مستشارالدوله را برای تدوین قانون جدید انتخابات تعیین کرد تا اساسنامه جدید دارالشورا را تدوین کنند، اما این دارالشورا موفقیتی به دست نیاورد زیرا با حرکت مجاهدان از جنوب و شمال به سمت پایتخت کم‌کم نظارت شاه بر امور کمرنگ شد و کمیسیون به مرور تعداد اعضا را تا 12 نفر کاهش داد و طرفداران شاه کنار گذاشته شدند و اداره آن به دست صنیع‌الدوله و مستشارالدوله افتاد.
مستشارالدوله در دسته‌بندی درونی مجلس چندان جایگاه مشخصی نداشت، اما در خاطراتش می‌‌گوید که همراه نمایندگان آذربایجان دارای شوری انقلابی بود که به این ترتیب به جناح انقلابی و تندرو وابسته شد
در 22 تیر 1288 اردوی متحد مجاهدین گیلان و بختیاری وارد تهران شدند و شاه همراه اعضای خانواده و چند نفر از یاران خود به سفارت روسیه پناهنده شد.
ابتدا امور کشور به جمعیت 300 نفری به نام مجلس عالی سپرده شد ، اما چون به این طریق امکان تسلط بر امور با مشکل روبه‌رو می‌شد یک انجمن6 به نام کمیسیون عالی، اداره کشور را به دست گرفت.
مستشارالدوله هم در آن عضویت داشت و کمیسیون مزبور در نخستین اقدام، محمد علی شاه را برکنار و فرزند او احمد میرزا را به شاهی انتخاب کرد.
از دیگر وظایف کمیسیون مزبور فراهم آوردن زمینه انتخابات و بازگشایی مجلس دوم بود.
این‌کمیسیون‌، کمیته‌ای‌به‌نام‌هیات‌مدیره انتخاب‌کرد که به رتق و فتق امور می‌پرداخت.
هیات‌مدیره‌مستقل‌از نظارت قانونی‌عمل می‌کرد.7 با برگزاری انتخابات مستشارالدوله این بار به نمایندگی از تهران و تبریز انتخاب شد که وی نمایندگی تبریز را بر وکالت پایتخت ترجیح داد.
با افتتاح مجلس، مستشارالدوله به ریاست آن برگزیده شد.
مستشارالدوله پس از استعفا از نمایندگی و قبول وزارت داخله، اغلب در سمت‌های وزارت و سفارت بود.
بر اثر مخالفت با قرارداد 1919میلادی وثوق‌الدوله وی را به کاشان تبعید کرد.
در کابینه سردارسپه وزیر معارف شد و در آذر ماه 1304 به ریاست مجلس موسسان انتخاب شد.
مجلس موسسان در 5 آذر 1304 هجری شمسی با سه برابر تعداد نمایندگان مجلس شورا با ریاست میرزا صادق‌خان مستشار الدوله تشکیل شد و طی پنج جلسه رضاخان را به سلطنت برگزید.
در سال 1309 شمسی سفیر کبیر ایران در آنکارا و در سال 1321 وزیر مشاور احمد قوام بود. با افتتاح مجلس سنا در سال 1328 به عنوان سناتور انتصابی آذربایجان برگزیده شد تا آن که سرانجام زندگی این مرد سیاست ‌‌سال1332 در‌88 سالگی به پایان رسید.
او را برخی فراماسون دانسته اند . 2

 
***********
1 ـ سایت ویکی پدیا. سایت مطالعات تاریخ معاصر ( مقاله : ریشه یابی اندیشه میرزا یوسف خان مستشار الدوله ) .
2 ـ سایت نورپرتال (مقاله :بررسی عملکرد مستشارالدوله در مجلس شورای ملی ).