جایگاه ارمنیـان در تاریخ نگاری مشـروطیت و مجـلس

از آن میان، بررسی عملکرد دو قوة مهم قضائیه و مقننه بیش از دیگر موارد جلب توجه می کند. این ادعا از آنجا سرچشمه می گیرد که پس از جنبش مشروطه خواهی ایرانیان و تغییرات گسترده ای که در توسعة جوانب زندگی و معیشت مردم پدیدار شد دو رکن اساسی در سرلوحة خواسته های اقلیت ها و گروه‌های مختلف سیاسی قرار گرفت: نخست، تدوین قانون؛ یعنی، ایجاد حکومت قانون و دوم، اجرای قانون و عدالت. این موارد محقق نمی شد مگر به برکت وجود قوای قضائیه و مقننه ای مقتدر، مستقل و پویا که خواسته‌های به حق آنان را جامة عمل پوشاند.
در این راستا، تحقق آرزوی ملت، در سایة تشکیل مجلس مشروطه، به ظاهر، عملی به نظر می‌رسید. در پیوند با همین اتفاق، به نظر می آمد، تحولات و تغییراتی در دستگاه قضایی نیز رخ دهد اما اگر نقادانه  به بررسی تاریخ نگاری این دو قوة مهم و مؤثر بپردازیم، خواهیم دید که در واقع، تا به امروز نمی توان جایگاهی برای آنها در نظر گرفت.
اگر نگاهی اختصاصی به تاریخ نگاری قوة مقننه یا مجلس داشته باشیم، متوجة ضعف های عمدة آن خواهیم شد. علاوه بر اینکه تاکنون آثار علمی چندانی در این  خصوص عرضه نشده است، ضعف نگاه تاریخی را هم باید بر آن افزود. در دسترس نبودن اسناد و بازیابی نشدن بخش عمده ای از آنها نیز بر مشکلات اضافه کرده است. اسناد دورة اول مجلس، که در حادثة به توپ بسته شدن مجلس در 23 جمادی الاول 1326ق به یکباره از میان رفت و اثری از آنها باقی نماند، نمونه‌ای از این مشکلات به شمار می‌آید. اما از دورة دوم مجلس شورای ملی و به طور مشخص از 1327ق، اسناد قابل توجهی برجای مانده. لاکن دسترسی به این اسناد، دست کم تا چند سال گذشته، برای عموم امکان پذیر نبود. اکنون نیز، که سهولت بیشتری برای پژوهشگران و محققان این عرصه فراهم شده است، در میان آثار پژوهشی موضوع تاریخ نگاری مجلس کمتر به چشم می خورد.
در عرصة تاریخ نگاری مجلس، موضوعات متعددی وجود دارد که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته. از آن میان، بررسی جایگاه نمایندگان اقلیت های دینی از اهمیت فراوانی برخوردار است و وضعیت نمایندگان اقلیت های دینی زرتشتیان، ارمنیان، کلدانی ها، آشوریان و کلیمیان، که از دوره‌های نخستین مجلس حضوری مؤثر در آن داشته اند، از ابعاد مختلف قابل بررسی است.
قانون اساسی مشروطه، جایگاهی بارز برای اقلیت‌های دینی در نظر گرفته بود. ارمنیان، در دورة نخست، نماینده ای در مجلس نداشتند اما اگر حیات مجلس اول، در 23 جمادی الاول 1326ق، پایان نمی یافت، دور از ذهن نبود که در همان دورة نخست، شاهد حضور نمایندة ارمنیان در مجلس اول می بودیم. البته، در همان دوره، سید محمد طباطبایی نمایندگی اقلیت ارمنی را بر عهده داشت و این نشانی از همدلی سران مشروطه بود که تا این حد به حقوق تمام اقوام ایرانی پای بند بودند.
از کل 32 دورة  قانون گذاری در مجلس، ارمنیان در 31 دوره نماینده داشته اند. تعداد این نمایندگان بیش از دیگر اقلیت های دینی است که دلیل این امر شاید بیشتر بودن جمعیت ارمنیان بوده.
وابستگی های ایرانیان و ارمنیان به یکدیگر غیرقابل انکار و دارای پیشینه ای چند هزارساله است. اما بررسی روند حضور نمایندگان ارمنی در مجلس و نقش آنان در انقلاب مشروطه تا حد زیادی مهجور مانده به ویژه آنکه نقش آنان در مجاهدت ها، به سبب حضور مجاهدان قفقازی، به پیش از وقوع انقلاب مشروطه، یعنی به 1324ق، بازمی گردد. همچنین، نقش واسطه ای آنان را با اروپا و این مطلب را که آنان در کانون بستر مبادلات فرهنگی و سیاسی غرب و شرق قرار گرفته بودند نباید از یاد برد.
در نگاهی کلی، نقش اقلیت های دینی در انقلاب مشروطیت ایران بسیار پررنگ بوده است. از سویی، هم وطنان زرتشتی، در آستانة نهضت مشروطه خواهی ایرانیان، با کمک های مالی خود به دست تجار بانفوذشان در سراسر کشور، حتی با رساندن ادوات نظامی و اسلحه به مجاهدان، نقش بارزی در مشروطه ایفا کردند. از سوی دیگر، گروه زیادی از هم وطنان ارمنی، که حتی برخی از آنها از قفقاز بدین سوی مرزها عزیمت کرده بودند، زیر نظر حزب داشناکسوتیون وارد مبارزات آزادیخواهی ملت ایران شدند. بدین ترتیب، روندی آغاز شد که ارمنیان با تکیه بر نیروی مسلح و آموزش‌دیده ای که در اختیار داشتند، به رهبری یپرم، در کنار مجاهدان مشروطه تا فتح تهران، در 1327ق، پیش رفتند.
البته، تا این مرحله از تاریخ حضور ارمنیان در مشروطه خواهی ایرانیان و ایجاد ارکان مجلس و دموکراسی در ایران، در منابع و تحقیقات تاریخی، به میزان قابل توجهی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است اما به ویژه پس از مرگ یپرم و در سیر تاریخ مجلس کمتر سخنی از آنان به میان آمده است. این در حالی است که در هر دورة مجلس دو تن از نمایندگان ارمنیان حضور داشتند و تاکنون نیز این روند ادامه داشته است، یکی به نمایندگی از ارمنیان شمال کشور و دیگری به نمایندگی از ارمنیان جنوب کشور. میزان تأثیرگذاری این نمایندگان در مجلس، به ویژه در قانون گذاری، هیچ گاه مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. بر این اساس، هرگونه پژوهش و تألیفی در این  خصوص بسیار کارساز و چراغی فرا راه دیگر محققان خواهد بود.
دوستان ما در فصلنامة پیمان، با نگاهی متفاوت، شماره ای را به این مهم اختصاص داده اند.[1] از دیگر آثار منتشر شده در چند سال اخیر، که به نحوی به حوزه مشروطیت مرتبط است، کتاب حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه[2] نگاشتة آرپی مانوکیان است. نویسندة این اثر با قلمی شیوا و بهره گیری از منابع فارسی، لاتین و ارمنی ابعادی جدید از فعالیت های حزب داشناک را، که اعضای آن از افراد مؤثر در انقلاب مشروطیت بودند و همچنین نقش مبارزان و مجاهدان ارمنی قفقاز، وابسته به حزب داشناکسوتیون و نقش غیر قابل کتمان آنها در انقلاب مشروطیت ایران نشان داده است. اثر فوق را می توان نمونة خوبی از آثار تازه منتشرشده در این حوزه از پژوهش های تاریخی کشور به شمار آورد.
گذشته از آثار یاد شده نوشته‌های علمی و مستند در خصوص نقش ارمنیان در تاریخ معاصر، به ویژه، مجلس و انقلاب مشروطه بسیار محدود است. اکنون این کمبود و ضعف پژوهشی بیش از پیش به چشم می آید و نیازمند نگاهی جدید است تا با همکاری مجموعه های مختلف، تحولی در این زمینه ایجاد شود.
آنچه گفتیم تنها در حد طرح مسئله است، چرا که هنوز بررسی های تاریخ نگارانه ای که با نگاهی جدید تمام ابعاد موضوع را روشن سازد به عرصه نیامده است؛ برای نمونه، از مواردی که تاکنون بحثی دربارة آن مطرح نشده نگاه ارمنیان به نمایندگان خود از ابتدا تا به امروز است؛ به عبارت دیگر، در دوره‌های مختلف مجلس، انتظارات موکلان از وکلای ارمنی خود چه بوده؟ تا چه حد این نمایندگان انتظارات موکلان خود را تحقق بخشیده اند؟ عملکرد این نمایندگان در مباحث جداگانه چگونه بوده است؟ چه میزان از عملکرد نمایندگان اقلیت های دینی مجلس، مورد تأیید هم کیشان آنها قرار گرفته؟ روابط دولت ها با نمایندگان ارمنی در دوره‌های مختلف چگونه بوده است؟ و ... . از سوی دیگر، قوانین مربوط به اقلیت های دینی باید مورد بررسی قرار گیرد.
در این میان، ارباب کیخسرو شاهرخ، در مقام منتخب هم وطنان زرتشتی، استثناست و جالب اینکه آنچه تاکنون دربارة وی منتشر شده، بیشتر از سوی هم وطنان مسلمان او بوده. این یک واقعیت است که حتی مجموعه ای از زندگی نامه و شرح احوال نمایندگان ارمنیان در دست نیست. هم وطنان ارمنی باید این موضوع را مدنظر قرار دهند که این اقدام به دست آنان عملی است چراکه دسترسی به اسناد شخصی و خانوادگی برای آنان می تواند با سهولت بیشتری صورت پذیرد. البته، در دسترس نبودن اسناد دولتی و اداری نیز مزید بر علت است. از آنجا که در بیشتر موارد خانواده ها چندان پای بند جمع آوری اسناد خانوادگی و شخصی نیستند و این خصیصه به ویژه در میان ایرانیان بیشتر به چشم می خورد در دسترس نبودن اسناد و مکاتبات دولتی نیز تحقیقات مستند و علمی را با مشکل مواجه می سازد.
از جمله راهکارهای مؤثر برای کمک به پژوهش های نوین و کارآمد، نگارش پایان‌نامه های دانشجویی است که می توانند بر پایه آخرین مستندات و تحلیل های علمی تدوین شوند. ارائة موضوع مرتبط با کارکرد نمایندگان اقلیت ها در مجلس شورا از چند جهت قابل اعتناست. نخست، می‌تواند به روشن شدن ابهامات تاریخی در حوزة تاریخ مجلس کمکی شایان کند و دوم، سبب پرورش یافتن شماری از دانشجویان در عرصة تاریخ نگاری مجلس شود. از سویی نیز حمایت از این پایان‌نامه ها سبب دلگرمی دیگر دانشجویان برای پرداختن به این موضوعات خواهد شد.
انتشار اسناد از راهکارهای دیگر است. البته، این مهم در آرشیو مجلس شورای اسلامی به سرعت در حال پیگیری است. مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، طی دو سال گذشته، با بهره گیری از اساتید و پژوهشگران حوزة تاریخ معاصر، در سیر بازشناسی نقش تمام اقلیت های دینی در عرصة مجلس و قانون گذاری، دست به فعالیت‌های جدیدی زده و در این عرصه، علاوه بر تشویق برخی از دانشجویان بااستعداد و علاقه مند به تدوین پایان نامه هایی با موضوع بررسی نقش و جایگاه اقلیت  های دینی در مجلس شورا، در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری، حمایت های مادی خود را نیز برای انتشار این مجموعه از اسناد آغاز کرده است.
نخستین مجموعه از اسناد ارمنیان که مختص دوره های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی است در مراحل نهایی تدوین به سر می برد.[3] جز این، چندین پایان‌نامه با موضوعات مختلف پیرامون ارمنیان مورد حمایت این مرکز قرار گرفته است. هرچند به تازگی، برای بازشناسی نمایندگان ارمنی در مجلس شورا به ویژه از سوی همکاران فصلنامة پیمان اقداماتی صورت گرفته که بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است اما واقعیت آن است که هنوز تألیفات و تحقیقات علمی چندانی صورت نگرفته و تا رسیدن به نتیجه راه درازی پیش روست که به انجام اقداماتی هدفمند و کارآمد از سوی مراکز آرشیوی و نیز همکاری آنها با پژوهشگران نیاز دارد. هرچند در دو سال گذشته کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی اقداماتی را در زمینة انتشار و رفع محدودیت اسناد آغاز کرده است اما برنامه های بسیاری را پیش رو دارد و در این خصوص دست همکاری تمامی محققان و پژوهشگران تاریخ نگاری مجلس و مشروطیت را برای بهره‌برداری و حمایت از آثار ملی آنان می‌فشارد. انتشار منتخب اسناد ارمنیان و کلیمیان در دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی آخرین نمونه از این همکاری است و در پی آن، تمامی اسناد ارمنیان در دوره های مختلف مجلس شورا منتشر خواهد شد. این اسناد در حقیقت سند دیگری از همدلی تمام اقوام ایرانی با یکدیگرند و نشان از آن دارند که هیچ گاه هم وطنان ارمنی ما خود را از سرزمین آبا و اجدادی شان جدا ندانسته اند و در حقیقت، سبب نزدیک تر شدن اقوام ایرانی به یکدیگر خواهند شد.
منابع:
فصلنامه پیمان. س 13. ش 48. تابستان 1388.
مانوکیان، آرپی. حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه. تهران: رامرنگ، 1383.

________________________________________
1. ر.ک. فصلنامه پیمان، س 13، ش 48(تابستان 1388).
2. . آرپی مانوکیان، حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه (تهران: رامرنگ، 1383).
[3]. اسناد ارامنه و کلیمیان عنوان یکی از طرح های پژوهشی است که از سوی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و به کوشش حبیب الله اسماعیلی و منیر قادری، در 1389خ، به انجام رسیده و در حال حاضر مراحل نهایی چاپ را پشت سر می گذارد.