نگاهی به فتوای تحریم تنباکو
در سال 1306 هجری قمری با سفر ناصرالدین شاه به انگلیس امتیاز توتون و تنباکوی ایران به انگلیس پیشنهاد شد. بر اساس آن، امتیاز انحصاری بازار تنباکوی ایرانی در اختیار آن کشور قرار گرفت و در رجب 1307، طرف انگلیسی قرارداد تالبوت به تهران آمد و قرارداد را به امضای ناصر الدین شاه رسانید.
این قرارداد که در 15 فصل تنظیم شده بود بازار تنباکو و توتون ایران اعم از خرید و فروش، حمل و نقل، ساخت کارخانه و سایر مسائل مربوطه را به طور انحصاری در اختیار دولت انگلیس قرار می داد. در واقع این قرارداد برای تامین هزینه های سفر ناصرالدین شاه به اروپا بسته شد. در متن امتیاز نامه آمده است: " خرید و فروش و ساختن در داخل یا خارج کل توتون و تنباکویی که در ممالک محروسه به عمل آورده می شود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این انحصار نامه به ماژور تالبوت و به شرکای خودشان مشروط به شرایط ذیل مرحمت و واگذار فرمودیم. "
در فصل چهارم آن آمده است که جمیع کارخانه و ملزومات این کار، که صاحبان امتیاز وارد کشور می کنند از مالیات معاف است. در فصل پنج حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز را ممنوع و در فصل هشتم تخلف از آن را جرم و متخلف را مستوجب عقوبت سنگین می داند. در فصل نهم نیز به طرف انگلیسی حق فروش امتیاز داده شده است.
در این موضوع حکم اولیه فقهی این است که تولید، معامله، حمل و استفاده از توتون و تنباکو حلال است و هیچ مشکلی شرعی ندارد و حداقل اصل برائت در آن جاری است، لیکن در آن زمان خاص و با توجه به بسته شدن این قرارداد و ندیده انگاشتن اصول حاکم بر بازار اسلامی از قبیل نفی سلطه خارجی این فتوا صادر شد. در این مورد بیگانگان به طور کامل کنترل انحصاری بازار دخانیات ایران را در اختیار گرفته بودند و این امر موجب توسعه نفوذ آنان بر ایران می شد. هجوم فرنگی ها به ایران با آماری بیش از 200 هزار نفر حتی شکل ظاهری شهر و بازار مسلمین را تغییر داد، و موجب فساد اخلاقی و اجتماعی در جامعه و نیز سلطه کارگزاران استعمار شد. شرایط اقتصادی آن روز و رابطه آن با سایر قواعد و اصول حاکم بر احکام اسلامی ایجاب می کرد روحانیون به رهبری فقیه بزرگ عصر خود میرزا محمد حسن شیرازی به گونه ای دیگر با موضوع برخورد کنند که در نهایت میرزای شیرازی به تحریم دخانیات حکم داد. آنها برای جلوگیری از انجام این معاهده به سران حکومت و نیز به خود ناصرالدین شاه نامه هایی نوشتند و مردم در شهرهای مختلف قیام کردند، اما حکومت در مقابل آنها به دستگیری مردم و علما و به طور کلی به خشونت متوسل شد. در نهایت میرزای شیرازی فتوای معروف خود را صادر کرد: « الیوم استعمال تنباکو و توتون، بای نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان (ع) است. » به دنبال صدور این فتوا، دادو ستد و استعمال توتون تنباکو در ایران به گونه ای برچیده شد مردم قلیان ها را شکستند و حتی در دربار زنان قلیان ها را کنار گذاشتند. پس از دو هفته از صدور این حکم، ناصرالدین شاه مجبور به الغای یک جانبه انحصار توتون و تنباکو می شود. این واقعه تاریخی ضمن اینکه نشان دهنده تاثیر بازار و شرایط و روابط آن بر احکام فقهی است، نمونه ای عینی برای تاثیر عمیق و وسیع فقه و احکام آن بر بازار مسلمانان و بر روابط و تعامل حاکم بر آن است. فتوای فوق اصلی است که اصول حاکم بر احکام مربوط به اقتصاد جامعه اسلامی را تشکیل می دهند و احکام فقهی و حقوقی آن با توجه به این اصول و قواعد صادر شده اند.