مقدمه نهضت مشروطیت
با فرا رسیدن قرن چهاردهم هجری قمری، دوران ضعف و فتور کشور های اسلامی و از از جمله ایران بیش از پیش آشکار شد. چرا که ایران و کشورهای نظیر ایران سهمی از انقلابات صنعتی که در جهان و به طور مشخص در اروپا رخ داده بود نداشتند اروپا با پشت سر نهادن رنسانس فرهنگی و انقلاب صنعتی فاصله ای باور نکردنی با کشور های آسیایی و آفریقایی ایجاد نموده بود. این فاصله هر لحظه عمیق تر و بیشتر می شد. ثروت و مکنت حاصل از پیشرفت های غرب به فرنگیان اقتدار نظامی سیاسی و اقتصادی بخشیده و اندک اندک آنان را یک تاز میدان نبرد های جهانی می کرد. با استفاده از این تفوق برخی کشور های غربی به استعمار و استثمار دیگر کشور ها منجمله کشور های آسیایی و آفریقایی پرداختند.
در چنین اوضاعی که تجارت مسلمین و به طور مشخص ایران رو به ضعف و نابودی می رفت و اجناس خارجی بازارهای ایرانی را اشباع می ساخت، میرزای شیرازی فصل نوینی از مقابله با اسثمار و استعمار را رقم زد. اقدام میرزای شیرزای در زمانی انجام گرفت که هیچ سابقه ای از چنین اقدامی یافت نمی شد. در این مقال به بررسی یکی از مهم ترین وقایع تاریخ معاصر ایران، یعنی جنبش تنباکو پرداخته و آثار، نتایج و پیامد های آن مورد تحلیل قرار می دهیم.
فکر انحصار تجارت توتون و تنباکو (که در دروه مورد بحث از جمله کالاهای مهم ایرانی به شمار می رفت و مصرف ویژه ای در میان مردم داشت) نخستین بار از سوی محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه مطرح شد.
اعتماد السلطنه در جمادی الاخر 1303ه . ق پیشنهادی در نه فصل و با عنوان "قانون اداره انحصاریه تنباکو و توتون و متفرعات آن" به ناصرالدین‌شاه ارائه کرد. در این زمان پیشنهاد مذکور مورد توجه و موافقت شاه قرار نگرفت. اما اعتماد السلطنه که از سود سرشار تنباکو آگاهی داشت یک سال بعد مجدداً در نامه ای دیگر که در سی فصل تهیه شده بود، مسئله دریافت مالیات از عایدات دخانیات را برای ازدیاد عواید کشور تنظیم کرد. این بار نیز علی‌رغم آنکه ناصرالدین شاه قانون فوق را مورد تصویب قرار داد، به سبب مخالفت علما و بی‌میلی امین‌السلطان صدر‌اعظم که به دستور شاه عهده‌دار اجرای آن بود هرگز تحقق نیافت.
سه سال پس از وقایع فوق و در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1269 ه. ش که دولت انگلیس فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینه سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری محول کرد. تالبوت نخستین مذاکره درباره انحصار تجارت توتون و تنباکو را در شهر برایتون با اعتماد السلطنه آغاز کرد و پس از کسب اطلاعات کافی در این زمینه، امین‌السلطان را با دادن وعده‌های فراوان متقاعد کرد که او نیز موافقت شاه را در ازای دریافت سالانه 25 هزار لیره جلب نماید.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرها‌ی خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، با اعطای امتیاز موافقت کرد و پس از مراجعت به ایران در رجب 1307 ه. ق (مارس 1890 میلادی) قراردادی را با تالبوت که با کمک دولت و عده‌ای از سرمایه‌داران انگلیسی، کمپانی رژی را با سرمایه‌ای 650 هزار لیره تأسیس کرده بود منعقد نمود.
بدین ترتیب در 28 رجب 1307 (20 مارس 1890) امتیاز تجارت توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال به تالبوت اعطا گردید. این امتیاز که به امضای شاه و سرهنری ولف وزیر مختار انگلستان در ایران رسید، دارای پانزده فصل بود که حکایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بی اعتنایی به منافع ملت ایران داشت. مطابق با این قرارداد، شرکت رژی متعهد می‌گردید که در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ 15 هزار پوند استرلینگ به همراه یک چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.
لازم به ذکر است که در ایران آن روز حدود یک پنجم جمعیت ایرانی در کار کشت، خرید و فروش تنباکو فعالیت داشتند و این کالا سهم مهمی در تجارت داخلی و خارجی کشور داشت. ایران سالیانه 435 تن تنباکو به ترکیه هند و افغانستان صادر می نمود. مطلعین سودی را که از این ممر عاید کمپانی می شد حدود پانصد هزار لیره تخمین
می زدند. با انعقاد این قرارداد، تولید‌کنندگان و فروشندگان داخلی نیز استقلال خود را از دست داده و برای فروش توتون و تنباکو باید از شرکت خارجی اجازه می‌گرفتند.
کمپانی رژی در آغاز به صورت ناشناخته به فعالیت می‌پرداخت. اما هنگامی که به استناد فصل نهم امتیازنامه که صاحب امتیاز را مجاز به واگذاری حقوق خود به دیگری می‌کرد امتیاز خود را به "شرکت شاهنشاهی تنباکوی ایران" فروخت، با مخالفت‌های گسترده‌ای از سوی مردم و روحانیون مواجه شد.
بنابر این واقعه واگذاری تنباکو تنهامسئله ای اقتصادی نبود بلکه به گفته یحیی دولت آبادی، که خود از نزدیک شاهد وقایع بود، موضوع سیاسی بود. پس از وقاع مذکور اولین نارضایتی ها در تهران ظاهر شد، اما گسترده ترین اعتراضات از شیراز آغاز گردید. در رمضان سال 1308 ه . ق بازار شیراز در اعتراض به انحصار تنباکو بسته شد. حاج سید علی اکبر فال اسیری روحانی سرشناس شیرازی در مسجد وکیل بالای منبر رفته و در حالی که شمشیری در دست داشت به نمایندگان کمپانی هشدار داد که در صورت ورود به شیراز حکم جهاد خواهد داد. به دنبال این اقدام مأمورین حکومتی شیراز سید شیرازی را دستگیر و به بصره تبعید نمودند. در بصره سید جمال الدین اسد آبادی با فال اسیری دیدار نموده و از طریق وی به میرزای شیرازی پیغام فرستاده از ایشان خواست در قضیه وارد شوند.
در تبریز مردم به رهبری میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی قیامی بزرگ برپا ساختند. اصفهانی ها به هدایت آقا نجفی قیام را وارد مرحله ای تازه ساخته و از سوی آقا نجفی حکمی در تحریم خرید و فروش تنباکو صادر گردید. در مشهد نیز مردم در مسجد گوهرشاد بست نشتند. در تهران حاج میرزا حسن مجتهد آشتیانی رهبری قدرتمند ضد انحصار را بر عهده گرفته و بدین ترتیب کشور در مقابل این واقعه سراسر اعتراض گردید.
در پی این وقایع بود که حکمی تاریخی از سوی میرزای شیرازی صادر شده فضای سیاسی اجتماعی کشور را دگرگون ساخت متن فتوای میرزا به این شرح بود:
"بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بایّ نحوکان در حکم محاربه با امام زمان(صلوات الله و سلامه علیه) است. حرره الاحقر محمد حسن الحسینی"
وقایعی که پس از صدور حکم تاریخی میرزای شیرازی در کشور اتفاق افتاد و سلطنت قاجاریه را سراشیبی سقوط انداخت، کم و بیش در منابع مختلف انعکاس یافته و تکرار آن ضروری به نظر نمی رسد در اینجا به تحلیل پیامدهای این واقعه بزرگ تاریخ معاصر که اهمیتی بسزا دارد می پردازیم همانگونه که در ابتدای این مقال اشاره شد حکمی که از سوی میرزای شیرازی صادر گردید امری بدیع به شمار می رود. حکم میرزا مفهومی جدید، "تحریم" را وارد ادبیات سیاسی اجتماعی کشور ساخت و حتی پس از آن مورد استفاده سایر مسلمانان نیز قرار گرفت. تحریم کالاها و اجناس خارجی، آن هم با توجیه و تفسیر مذهبی، سلاح برنده ای بود که به عنوان مبارزه و مقاومت منفی در فرهنگ سیاسی جای خود را باز کرد.
جنبش تنباکو اولین مقاومت همگانی مردم ایران در برابر بیگانگان و استبداد شاهی بود که بر حوادث و رویدادهای پس از خود تأثیر بسیار نهاد ناصرالدین شاه و اطرافیانش به شدت هراسان شدند. چرا که مخالفین بر آن بودند که " اگر کار تنباکو موقوف نشود جهاد خواهد شد. " در ورقه‌ای که در شهر منتشر و به دروازه‌ی ارگ سلطنتی چسباندند، چنین تهدیدی آمده بود: "ای ناصرالدین شاه... همه رعیت از وضع اغتشاش آمیز این دولت و سلطنت به ستوه آمده.... اگر در سوراخ جانوری پنهان شوی بیرونت می‌آوریم و خونت را می‌ریزیم. "
گذشته از این، رفتاری که از سوی اعضای شرکت انحصاری بروز می یافت خبر از وقایعی بسیار در پس پرده قراردادی تجاری می داد به گفته شاهدین و ناظرین عینی، رفتار کمپانی رفتاری فاتحانه بود، آنان با مردم به درشتی برخورد می کردند، به تمام نقاط کشور مأمور فرستاده، سوار مسلح استخدام نموده بودند. زنان بی حجاب را وارد کشور کردند تا در دفاتری مشغول کار شوند و هر ایرانی هم که می خواست در این دفاتر مشغول به کار شود باید بی ححاب می شد. میسیونر های مذهبی برای تبلیغ دین مسیحیت دست بکار شدند.
از دیگر نتایج بزرگ پیروزی جنبش تنباکو نمایش و افزایش قدرت سیاسی علما بود قدرتی که نه تنها اجنبی بلکه سردمداران حکومت ایران نیز از آن بی‌خبر بودند. ایرانیان دریافتند که پیروزی بر شاه و بیگانگان امری ممکن است و این جنبش با نشان دادن ناتوانی پادشاهان در برابر مردم به مهمترین دلیل آغاز انقلاب مشروطه تبدیل شد واقعه رژ گذشته از تمام ابعاد وزوایای پیدا و پنهان آن، در واقع نشان دهنده وجود روحیه عصیان ملت علیه دولت در این دوره است. و رفتار مردم در طول این جریان دلالتی روشن بر طغیان عمومی علیه اصول حکمرانی دارد و بیانگر این نکته است که دستگاه حکومت اعتبار و حرمت معنوی‌اش را در افکار عمومی بکلی از دست داده است. به همین سبب می توان واقعه رژی را به درستی مقدمه نهضت مشروطیت نامید.