عواید بریتانیا در دوره بحران ایران در مشروطه
می‌دانیم یكی از مهمترین اقدامات سر ادوارد گری در مورد ایران، اولتيماتوم به دولت ايران براي تأمین راههای تجاری جنوب برای بازرگانان انگلیسی بود. او بارها می‌گفت وضعیت جنوب ایران به گونه‌ای است كه آسیب‌های جدی به تجار بریتانیایی وارد می‌آید. حال در پرتو آمار و ارقام ادعاهای وزیر خارجه انگلستان را محك می‌زنیم.
علی‌رغم ادعاهای سر ادوارد گری، درست در دوران بحران مشروطیت اول در ایران تجارت انگلیس رونق زیادی داشت. در مقابل كنسول روس مقیم رشت از كسادی تجارت محصولات ابریشمی كشورش شكایت داشت. این محصولات در گذشته بدون رقیب بود، اما از طرف جنوب رقابت محصولات انگلیسی آشكار شده بود. اینک محصولات روس به عقب رانده شده بود، مضافاً اینكه آلمانی‌ها هم ظهور كرده بودند، آنها به آسانی محصولات خود را در تبریز عرضه می‌كردند. اجناس آلمانی ارزانتر از کالاهای رقیب بود، به همین دلیل ایرانیان آن را بر كالاهای گران‌قیمت روسی ترجیح می‌دادند و مسئله مهم از دید كنسول این بود كه روسها حیثیت و نفوذ خود را در بین ایرانیان از دست داده بودند، تحریم كالاهای روسی زیاد شده و حتی به طبقات فرودست اجتماع راه یافته بود، تجارت روسیه زیر ضربات شدیدی قرار داشت. در چنین شرایطی میزان واردات انگلیس به خوزستان، ظرف پنج ماهه اخیر دو برابر شده بود، این افزایش بیشتر به دلیل ورود ماشین‌آلات برای استحصال نفت از چاه‌های آن منطقه بود.
در آغاز سال 1910، بانك شاهنشاهی صورت جمع و خرج و عواید خود را منتشر كرد. درست هنگامی كه تجار ایرانی از كسادی بازار و بی‌رونقی تجارت شكوه داشتند، «تجارت‌خانه‌ای مثل بانك شاهنشاهی» با وجود بحران مالی به صاحبان سهام خود 5/6 درصد سود داد. بجز سود مزبور مبلغ 318/346/1 قران به موجودی بانك اضافه شد. كلیه دخل سال 1909 بانك پس از وضع كسورات و مطالبات 532/332/6 قران بود كه مبلغ 145/907 از بابت باقيماندة حساب سال قبل به آن افزوده می‌شد، با این حساب جمع كل مبلغ 677/239/7 قران می‌شد. از بابت سودی كه عاید بانك می‌شد و بالغ بر 392/993/3 ریال می‌شد، فقط 000/200 قران از بابت حق‌الامتیاز به ایران پرداخت می‌گردید. منافع شش ماهه اول سال 1909، 000/825 قران و از بابت شش ماهه دوم آن سال 000/375/1 قران بود. علاوه بر این به تنخواه موجودی سال 1910، 318/346/1 قران اضافه می‌شد. این صورت جمع و خرج به خوبی نشان‌دهنده رشد اقتصادی بانك در نیمه دوم سال 1909 بود.
اگر صورت جمع و خرج سال گذشته بانك در نظر گرفته می‌شد، معلوم می‌شد حجم نقدینگی بانك 353/577/36 قران است، در حالیكه در سال 1908م مبلغ مذكور از 000/500/27 قران كمتر بود؛ نیز حجم اسكناس‌هایی كه در دست مردم بود بالغ بر شش كرور تومان می‌شد. این سیطره بلامنازع بانك را بر مقدرات تجاری ایران نشان می‌داد.
نویسندگان ایران نو كه بظاهر از بهم پیوستگی سرمایه‌داری جهانی در عصر انحصارها و عدم توان رقابت سرمایه بومی با آن بی‌اطلاع بودند، پیشنهاد می‌كردند تجار ایران روال تجارت خود را تغییر دهند و «طریقه تجارت اروپاییان را پیش گیرند چه اگر جنبش شود فایده‌اش برای مملكت و بروز ثروت ملت بمراتب زیادتر است، تغییر و تبدیل كه در سلطنت داده شده باید آن تغییر در تمام شعبات مملكتی داده شود». چگونه می‌بایست در امور تجاری تغییر رویه داد؟ و آیا تجار ایرانی قادر بودند با بانك شاهنشاهی به رقابت برخیزند؟ امكان نداشت جریان سرمایه داخلی بدون پیوستگی با نظام مالی جهانی فرصتی برای رونق و شكوفایی پیدا كند و اقتصاد ایران در آن شرایط بحرانی سرنوشتی جز ورشكستگی نمی‌توانست داشته باشد، مگر اینكه با سرمایه‌داری جهانی پیوند می‌خورد و یا اینكه مجاری نفوذ سرمایه خارجي را از بین می‌برد و اقتصادی ملی بنیاد می‌گذاشت كه این هم غیرممكن بود.
آمار و ارقام نشان می‌داد عایدات گمركی انگلیس از 21 مارس 1910 به بعد متجاوز از صدی بیست و پنج درصد ترقی كرده است. عایدات جنوب از همه بیشتر بود. طبق ارقام موجود در وزارت مالیه و اداره گمرك مشروح عواید شش ماهه آن سال به این شرح بود:
واردات بوشهر
تخاقوی ئیل 1327 933/825/11
اضافه 435/603/2
ایت ئیل 1328 368 /429/14
صادرات بوشهر
تخاقوی ئيل 1327 09/530/4
اضافه 214/819/1
ایت ئيل 1328 409/6
صادرات بندرعباس
تخاقوی ئيل 1327 861 /517/1
اضافه 349/240
ایت ئيل 1328 210/758/1
واردات بندرعباس
تخاقوی ئيل 1327 324/076/1
نقصان 753/26
ایت ئيل 1328 581/949
واردات عربستان (خوزستان)
تخاقوی ئيل 1327 454/845/3
اضافه 131/642/3
ایت ئيل 1328 589/707/7
صادرات عربستان (خوزستان)
تخاقوی ئيل 1327 066/953/1
اضافه 712/712
واردات كرمانشاه
تخاقوی ئيل 1327 0311/075/20
اضافه 687 /043/13
ایت ئيل 1328 718/118/33
پس عدم امنیت جنوب برای كالاهای انگلیسی نمی‌توانست صحت داشته باشد. در این زمان روسها هم در كلیه مناطق نفوذ خود سود كرده بودند، جز مناطقی كه قشون نگه می‌داشتند. نتیجه اینكه حضور قشون روس در ایران باعث ركود تجارت خودشان گردیده بود:
6 ماهة آستارا
تخاقوی ئيل 35/638/821
نقصان 90/629/191
ایت ئيل 45/068/630
6 ماهة گیلان
تخاقوی ئيل 187/960/2
نقصان 937/65
ایت ئيل 250/894/2
6 ماهة مازندران
تخاقوی ئيل 30/367/021/1
نقصان 20/313/297
ایت ئيل 10/054/724
با این همه آشكار بود تجارت انگلیس بر روس پیشی گرفته است، پس چه دلیلی داشت كه انگلیس از حضور نیروهای روسیه در ایران حمایت می‌كرد؟ آیا هدفش به ورشكستگی كشاندن اقتصاد روسیه بر اثر لشكركشي نظامي نبود؟