سپهسالاري که ميرزا حسين‌خان ساخت

تهران  ۱۹فروردين 1384   میراث خبر

گروه اجتماعی: مسجد و مدرسه سپهسالار كه پس از انقلاب اسلامي به مدرسه عالي شهيد مطهري تغيير نام داد در تاريخ 25 خرداد 1315 به شماره 260 در قهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد. اين بنا با قدمتي 130 ساله يكي از آثار مذهبي، علمي و فرهنگي شهر تهران به شمار مي‌رود كه به لحاظ تزيينات كم نظير و تناسبات موزون در آن، اثري ارزشمند در معماري ايران محسوب مي‌شود و از نظر معماري از مسجد سيد اصفهان و مسجد جامع سلطاني سمنان الهام گرفته است. 

در اين مدرسه از ابتدا بهره‌گيري از علوم جديد در پيشبرد معارف اسلامي مدنظر واقف بوده به طوريكه در يك دوره، پيش از تاسيس دانشگاه تهران، دانشكده معقول و منقول و سپس موسسه وعظ‌ و خطابه در اين مدرسه تاسيس گرديد و هم اينك نيز مدرسه عالي شهيد مطهري كانوني مهم و برجسته در آموزش معارف اسلامي چون فقه، حقوق، فلسفه و كلام محسوب مي‌شود. تلفيق ويژگي‌هاي مذهبي و فرهنگي با معماري خلاقانه و ارزشمند آن، اين مجموعه را شايسته تامل و توجه خاص كرده است. 

واقف اين بناي با‌شكوه مرحوم حاج ميرزا حسين‌خان سپهسالار است. وي فرزند ارشد مرحوم ميرزا نبي‌خان، امير ديوانخانه عدليه، اواخر سال 1241ه.ق در قزوين متولد شد. پدرش از رجال دربار قاجاريه فرند ابوالقاسم‌خان مازندراني است كه به قزوين آمده از آنجا، همسري برگزيد و در آنجا سكونت كرد و بعدا فرزندان او به قزويني اشتهار يافته‌اند. 

سپهسالار، تحصيلات ابتدايي خود را در قزوين و طهران مطابق مقتضيات آن زمان انجام داده و براي تكميل تحصيلات به فرانسه رفت و در پرتو تربيت ميرزا تقي‌خان امير‌كبير، استعداد ذاتي وي ظهور كرد و او در سن 26 سالگي تا سال 1270 ه.ق به كار پردازي بمبئي مامور شد. 

اوايل سال 1271 ه.ق به پيشنهاد صدراعظم وقت، سپهسالار با رتبه ژنرال قونسولگري مامور تفليس شد. در سال 1275 ه.ق از طرف دولت به منصب وزير مختاري و اقامت در دربار عثماني مامور گرديد. در سال 1280 ه.ق موقتا از استانبول به طهران احضار شده و به عضويت شواري كبراي دولتي انتخاب گرديد. در اواخر سال 1280 ه.ق مجددا از طرف دولت ايران به عنوان وزير مختاري به استانبول برگشت. از اين سفر كه سپهسالار به طهران آمد، باغ بهارستان و زمين‌هاي اطراف آن را از پاشاخان امين الملك خريد و بعد در آنجا ساختمان ساخت. گفته مي‌شود قسمتي از اين زمين موروثه او بوده است. 

در سال 1282 ه.ق از طرف دولت لقب مشير‌الدوله به حاج ميرزا حسين‌خان اعطا گرديد. در سال 1285 ه.ق از استانبول به عنوان مرخصي به طهران آمده، در مراجعت به عنوان سفير كبير مفتخر گرديد. 

در 29 رمضان 1287 ه.ق ناصر‌الدين شاه طي دستخطي وزارت عدليه را بضميمه وزارت وظايف و موقونات به مشير‌الدوله واگذار كرد. 

در سيزدهم رجب المرجب سال 1288 ه.ق كه مصادف با روز تولد حضرت علي ابن ابي طالب بود ناصر‌الدين شاه هنگام سلام عام در تالار تخت مرمر ميرزا حسين‌خان را به سپهسالاري قشون منصوب كرد. به سبب حسن خدمت و شايستگي در روز 29 شعبان همان سال سپهسالار به منصب صدارت عظمي انتخاب گرديد و از همان هنگام به اصلاح امور قشون و دادگستري پرداخت و براي بيداري مردم به نشر روزنامه و تاسيس مدرسه و تشكيل دار‌الترجمه و ايجاد كارخانه چراغ گاز و اصلاح دربار و وزارتخانه‌ها و وصول و ايصال ماليات و ازدياد عوائد كشوري و جلوگيري از حيف وميل ماليه مملكت مبادرت و حقوق و مستمريات بي‌مورد را حذف كرد. در سال 1289 ه.ق مدرسه مجاني دولتي به اسم مدرسه مشيريه را افتتاح كرد كه در آن اعيان زاده‌ها و اولاد رجال دولت و شاهزادگان زبان خارجه و علوم جغرافيا و رياضي و هندسه تحصيل مي‌كردند. 

در سال 1290 ه.ق براي ايجاد روابط حسنه بين دولت ايران و دول اروپا به همراه شاه و عده‌اي از رجال دربار به اروپا رهسپار گرديدند. در همان سال امتياز كشيدن راه‌آهن از طهران به حضرت عبدالعظيم عليه السلام را به يك كمپاني بلژيكي واگذار كرد و امتيازاتي به بعضي از كمپاني‌هاي بين‌المللي از قبيل استخراج معادن و تاسيس بانك و بناي كاخانجات و غيره داد تا اين‌كه با مخالفت دولت تزاري و بعضي از متنفذین و شاهزادگان درجه اول و چند نفر از علما و روحانيون طراز اول طهران، موجبات عزل سپهسالار از صدارت را فراهم آوردند. ولي شاه ايالت گيلان و طوالش و فرمانفرمايي آن حدود را به او واگذار كرد و پس از چند ماه شكل وزارت خارجه را به وي سپرد. 

در رجب 1291 ه.ق به موجب دستخط شاه علاوه بر منصب وزارت خارجه عنوان سپهسالاري دوباره به او اعطا گرديد تا آنكه در سال 1293 ه.ق امور ايالت خراسان و بعدا استرآباد و فارس هم ضميمه مشاغل فوق‌الذكر به سپهسالار واگذار گرديد. در سال 1295 ه.ق مجددا به همراهي شاه عازم اروپا شد. 

در سال 1296 ه.ق در بخش جنوبي باغ بهارستان سپهسالار شروع به ساختمان مسجد و مدرسه نمود و در موقع ساخت شخصا حاضر و امور بنايي را مراقبت و مواظبت مي‌كرد. در سال 1297 ه.ق با سياست و دسايس مخالفين، سپهسالار از امور لشگري و مشاغل وزارت خارجه بركنار و به قزوين رهسپار شد و از آن وقت بنا نيمه كاره ماند. ولي بر اثر فتنه شيخ عبيد الله كرد، كردستان و آذربايجان دچار آشوب و اغتشاش شد و ناصر‌الدين شاه چنين صلاح دانست كه دوباره ميرزا حسين‌خان با همان عنوان سپهسالاري فتنه را بخواباند. از همان موقع عمليات بنايي دوباره به جريان افتاد و كتابخانه مدرسه را تاسيس نمود و بر اين مكان هم نام مسجد   به اعتبار مسجد، شبستان و نماز خانه   و هم نام مدرسه   به اعتبار حجره‌هاي درس و سكونت طلاب و مدرس‌ها   اطلاق شد. 

در ماه ربيع الثاني سال 1298 ه.ق ناصر‌الدين شاه سپهسالار را براي تسليت كشته شدن امپراتور و تهنيت به الكساندر سوم به دربار روسيه مامور كرد. سپهسالار در هفتم ماه شعبان 1298 ه.ق از طهران به مشهد عزيمت نمود. در آن هنگام بعضي از ابنيه تحتاني مدرسه قابل سكونت شد. در ماه ذي القعده همان سال بر‌حسب دستور ناصر‌الدين شاه براي سركشي و مشاهده سرحدات به كلات رفت و در پنجم ذي‌الحجه به مشهد مراجعت و در ليله سه شنبه 21 ماه ذي الحجه سال 1298 ه.ق در مشهد به سن پنجاه و هفت سالگي جهان را بدرود گفت و به قولي به دستور ناصر‌الدين شاه به قتل رسيد. وي در مقبره‌اي كه قبلا آنرا ساخته بود دفن گرديد و از تكميل و اتمام اين بناي با شكوه محروم ماند. چون ترتيب مدرسه و مسجد برحسب وقف نامه بعهده سلطان عصر و پادشاه وقت بود ناصر‌الدين شاه براي اتمام و انجام ساختمان اين آثار برجسته تاريخي يحيي‌خان مشير‌الدوله برادر او را كه در آن موقع وزارت عدليه را داشت با نظارت خاصه مشاراليه مامور انجام و تكميل بنا گردانيد. 

در سال 1313 ه.ق مرحوم حاج ميرزا ابوالفضل مجتهد تهراني از طرف شاه براي عمل به وقف‌نامه تعيين شد. وي تكاليف مدرسه و مسجد را از درس و بحث و محراب و منبر و غيره معين و پنجاه نفر طلبه را در حجرات تحتاني مدرسه سكني داد. در اين هنگام حجرات فوقاني با يك وقفه ده ساله ساخته شد. 

در اوايل سال 1324 ه.ق زمان صدارت عين‌الدوله، حاج سيد جواد ظهيرالاسلام به نيابت توليت از طرف دربار منصوب شدند و در اين دوره موضوع مشروطيت و انقلاب به ميان آمده توپ بستن مجلس و مسجد اتفاق افتاد و تا مدتي مدرسه به حالت تعطيل بود. در روز جمعه هفتم ذيقعده سال 1325 ه.ق بعد از ترور امين‌السلطان و فوت مشيرالدوله از هر انجمني چند نفر در مدرسه سپهسالار اجتماع كرده و در باب عزل اميربهادر عريضه‌اي به شاه نوشته شد تا اين كه شاه جواب داد به مجلس مراجعه شود. در همين موقع خسروخان مقتدر نظام و سيد محمد خان صنيع‌حضرت از اجزاي قورخانه با عده‌اي اوباش و الواط به مسجد سپهسالار رفته و مردم را به رگبار بستند و در روز 23 جمادي‌الاول 1326 ه.ق بر اثر تيراندازي و شليك توپ به سوي جمعيتي كه در مسجد سنگر گرفته بودند قسمتي از كاشيكاري‌هاي گنبد اصلي و مناره‌هاي شمالي و جايگاه ساعت آسيب ديد. 

در زمان تصدي ظهيرالاسلام در بناي مسجد و مدرسه تعميراتي انجام و كاشي‌ها مرمت گرديد. صحن مدرسه از آجر مفروش و حجرات آن سفيدكاري و سيم‌كشي شد و باغچه‌بندي صحن و غرس اشجار آن انجام پذيرفت. 

در 27 تير ماه 1304 ه.ش مرحوم آقا سيدحسين مدرس از طرف رياست وزرا و دربار در امور مدرسه و موقوفات آن مداخله نموده و اقداماتي كرده‌اند. مرحوم مدرس بيشتر همّ خود را معطوف به تكميل بناي مدرسه نموده و دكاكيني نيز در جنب مدرسه ساخته و در داخله مدرسه ايوان غربي و ايوان جنوبي طرف مقصوره را با قسمت‌هاي مختلف ديگر مرمت و كاشي‌كاري كرده نام مدرسه را مدرسه عالي سپهسالار گزاردند. 

در 27 ربيع‌الثاني 1347 ه.ق (1307 ش)، صادق صادقي (مستشارالدوله) از طرف مقام سلطنت به نيابت توليت مدرسه انتصاب گرديد و در دوره او گنبد مقصوره مسجد كه كاشي‌هاي آن ريخته و رو به خرابي مي‌رفت تعمير و مجددا گنبد كاشي‌كاري شد. 

در شهريور ماه 1312 «علي‌اصغر حكمت» وزير فرهنگ عهده‌دار نيابت توليت مدرسه شدند عمارت فرهنگستان را كه براي كتابخانه مدرسه و محل سخنراني‌ها ساخته شده بود، بنا نهادند و دانشكده معقول و منقول و سپس موسسه وعظ و خطابه را در ساختمان فرهنگستان تاسيس نمودند به طوري كه در دانشكده معقول و منقول 12 دوره و در موسسه وعظ و خطابه به دو دوره فارغ‌التحصيل شدند. از سال 1324 ش دانشكده معقول و منقول از مدرسه سپهسالار منتزع شد و قسمت معقول آن به دانشگاه تهران منتقل گرديد. 

در سال 1325 ش ظهيرالاسلام به نيابت توليت مدرسه منصوب گشتند و بر حسب دستور ايشان در بناي مسجد و مدرسه تعميراتي انجام و كاشي‌ها مرمت يافت. در دوره ايشان حجرات مدرسه سيم‌كشي شد. 

در ظهر روز عيد غدير سال 1329 ش اين موسسه بزرگ علمي و ديني توسط دستگاه‌ فرستنده راديوي طهران به دنياي خارج متصل گرديد و به هنگام تصدي سيدالعراقين، كتابخانه از داخل عمارت قديمي به ساختمان مجاور آن   محل ساختمان فرهنگستان سابق كه محل كنوني كتابخانه است   منتقل شد و درمانگاه به رياست آقايان دكتر فقيهي شيرازي و دكتر سيد جعفر شمسا افتتاح گرديد. 

از سال 1357 ش آثار خرابي در گنبد مسجد مشاهده شد و تا سال 1369 ش به همان صورت باقي ماند. به لحاظ هزينه هنگفت طرح مرمت و دشواري فوق‌العاده آن، توليت محترم مدرسه تصميم گرفتند امر مرمت را با تامين هزينه 200 ميليون توماني توسط مدرسه به سازمان ميراث فرهنگي واگذار كنند كه از ارديبهشت سال 1369 ش عمليات اجرايي گنبد مدرسه شروع و تا سال 1377 ش ادامه يافت. 

در سال 1379 ش مرمت اساسي ساختمان مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري توسط سازمان مديريت و برنامه‌ريزي با هزينه يك ميليارد و چهارصد ميليون تومان به سازمان مجري طرح‌هاي ويژه وزارت مسكن و شهرسازي محول گرديد كه تا آذر ماه 1381 ادامه داشت. در اين مدت حدودا نيمي از بنا با مشاوره شركت باوند مرمت شد. اما به علت قطع بودجه، كارگاه مذكور به مدت ده ماه تعطيل و مجددا در شهريور ماه 1382 توسط اداره كل ميراث فرهنگي استان تهران فعاليت‌هاي مرمتي آغاز گرديد. در مدت چهارده ماه 20 درصد باقي‌مانده بنا مرمت و حدودا 400 ميليون تومان هزينه گرديده است.