رساله دخانیه حکیم هیدجی

«رساله دخانیه» حکیم هیدجی (1346-1270ه.ق) اثر نویافته و منحصر به فردی است که اخیراً به اهتمام آقای علی اکبر ولایتی به زیور طبع آراسته شده است. از آنجایی که اسناد، نسخ خطی و متون اصلی تاریخی در مطالعات و تحقیقات تاریخی از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است، انتشار چنین آثاری گاه می‏تواند زوایای مبهم و تاریک تاریخی را آشکار و بر یافته‏های پژوهشگران و محققان بیفزاید.

از این‏رو اثر حاضر را می‏توان در زمره آثار اصیل و دست اول تاریخ معاصر ایران محسوب کرد که به شرح وقایع و رویدادهای نهضت تحریم تنباکو و مقاومت مردم در برابر قرارداد استعماری «رژی» می‏پردازد.

روایت حکیم ملامحمد علی هیدجی را می‏توان با اثر گرانقدر «تاریخ الدخانیه» یا تاریخ انحصارات دخانیات اثر شیخ حسن کربلایی (1309ه.ق) که از شاگردان مرحوم میرزای شیرازی و از شاهدان عینی وقایع نهضت تنباکو است، مقایسه کرد و اهمیت تاریخی این دو اثر را مورد سنجش و ارزیابی قرار داد. کتاب «تاریخ دخانیه» دارای پیشگفتار، شرح زندگی‏نامه و مقدمه‏ای مفصل است که به شرح چگونگی دستیابی نسخه خطی رساله حکیم هیدجی می‏پردازد. بنابه گفته او؛ اصل نسخه خطی ابتداء توسط مرحوم جعفر زاهدی که از شخصیت‏های فرهنگی شهرستان زنجان است به مرحوم آیت‏الله حاج شیخ اسماعیل صائینی از علمای طراز اول این شهر اهداء و بخش‏هایی از این اثر برای اولین بار در مجله هفتگی شهنواز زنجان منتشر شده است. (1)

از نکات دیگری که در مقدمه کتاب آمده، شرح حال دقیق و جالب توجهی از زندگی‏نامه حکیم هیدجی است. حکیم هیدجی در سال 1270 هجری قمری در قریه هیدج از توابع ابهر متولد شده است او پس از تحصیلات مقدماتی به تهران و از آنجا به عتبات عالیات عزیمت کرده و پس از تکمیل تحصیلات خود و کسب علوم معقول و منقول، به تهران بازگشته است.

وی در تهران به تدریس حکمت و فلسفه و تجزیه و تحلیل نظریات فلاسفه یونان و اسلام از جمله کتاب «منظومه سبزواری» و نظریات صدرای شیرازی اشتغال داشته است. حکیم هیدجی، عارف و شاعر پاکدلی بود که زندگانی ساده و بی‏آلایشی داشت و در سال 1346 وفات یافت(2) از تألیفات حکیم هیدجی می‏توان «شرح منظومه سبزواری»، «کشکول»، «دیوان اشعار»(که آخرین بار توسط مرحوم دکتر هشترودی منتشر شده است) و تعلیقه بر «اسفار صدر المتألهین شیرازی» را نام برد. (3)

وی درذیل «شرح منظومه»اش، بیوگرافی مختصری از زندگی خود آورده است: «... به جز حج بیت‏الله‏الحرام و زیارت مشاهد ائمه(ع) به جایی سفر نکرده‏ام، پس از وفات پدرم، علاقه خود را از ارث پدری بریدم و به کنار کشیدم. از جمله تألیفاتم که مورد علاقه طلاب قرار گرفته، تعلیقه بر «منظومه حاجی ملا هادی سبزواری» درزمینه منطق و حکمت و مجموعه‏ای است منظوم به زبان فارسی و ترکی و عربی مشتمل بر حکمت و اخلاق و امثال و حکایات و مطایبات» (4)

در مقدمه کتاب حاضر، تاریخچه نهضت تحریم تنباکو، چگونگی شکل‏گیری امتیازنامه کمپانی رژی، متن امتیازنامه و مخالفت و مبارزه علیه قرارداد رژی، روند رویدادها و حوادث قیام و فسخ قرارداد رژی شرح داده شده است. این مقدمه از آنجایی که در برگیرنده اطلاعات لازم درباره نهضت تحریم تنباکو است و برای مخاطب بویژه خوانندگانی که نیازمند آگاهی‏های اولیه از چگونگی شکل‏گیری و ماهیت نهضت تنباکو هستند، پرفایده است.

«رساله دخانیه» حیکم هیدجی،روایت دست اول و اصیل از اولین قیام پیروز تاریخ معاصر ایران و خیزش بیدارگرایانه مردم در برابر مطالع استعمار خارجی و استبداد داخلی است، اما آنچه که اهمیت این اثر را دو چندان می‏کند محدود به اصالت سند، روایت دست اول و اهمیت موضوعی که حکیم هیدجی به آن پرداخته، نمی‏شود. بلکه این اثر می‏تواند به پاره‏ای از شبهات، ابهامات و تحریف‏های تاریخی درباره نهضت تنباکو پاسخ دهد. بر اهل تاریخ پوشیده نیست که مخالفان «نهضت تحریم تنباکو» محدود به کمپانی رژی یا جریان‏های وابسته به سیاست‏های استعماری دولت انگلیس نبودند بلکه کسانی که مخالف مداخله روحانیت در سیاست بودند نیز از همان زمان که حکم تحریم تنباکو در تهران منتشر شد (اول جمادی الاولی 1309 ه. ق) برای جلوگیری از تأثیرات این حادثه به شایعه جعلی بودن حکم میزا روی آوردند و پس از آن کوشیدند به گونه‏های مختلف از جمله با منسوب کردن قیام به قدرت استعماری رقیب (روس‏ها)، تجار ناراضی و زیان‏دیده (6) یا رقابت‏های داخلی دولتمردان (7) و... اقدام به کم‏رنگ کردن نفس روحانیت در رهبری نهضت کردند. (8) تا از اثرات و برکات «پیوند سیاست و دیانت» برای مبارزه با استعمار و استبداد بکاهند.

حکیم هیدجی رساله خود را با آیه‏ای از سوره الدخان آغاز می‏کند «بسم‏الله الرحمن الرحیم و به نستعین» ربنااکشف عناالعذاب انا موءمنون... و لقد نجینا بنی اسرائیل من العذاب المیهن...» و درعلت و انگیزه تألیف رساله دخانیه می‏نویسد: «اما بعد چون درباب تخصیص دخانیات به کمپانی انگلیس میان حضرت مستطاب حجة‏الاسلام «آقا میرزا محمدحسن شیرازی اطال بقاه و جعلنا فداه و... سلطان عجم «ناصرالدین شاه» جمعه‏الله یوالجشر مع من یحبه و یهواه و سائر علماء الاعلام و مشایخ عظام مفاوضاتی کتابی و تلگرافی واقع گردید که الانصاف نظر در آنها برای اصحاب اعتبار، فواید بسیار داشت و جمله‏ای از احباء لازم الاتباع، از این قلیل البضاعه و قصیر الباع خواهش نمودند که صورت آنها را به ترتیبی که واقع شد، نویسم و جای هر یک را نشان داده و شأن ورود هر کدام بیان کنم، لهذا جمله‏ای از کلمات اعجاز آیات مشایخ کرام را از باب تیمن و تبرک قصداً و اصالةً به انضمام پاره‏ای از مکاتبات دیگران... به نحوی که آگاهی داشتم، نگاشتم. نامش را «رساله دخانیه» گذاشتم» (9)

حکیم هیدجی، روش خود را در نگارش «رساله دخانیه» درج اسناد، مکاتبات و وقایع نهضت براساس «ترتب زمانی» (تقدم و تأخیر رویدادها) و ذکر بیانات کسانی که در نهضت دخیل بودند، براساس آگاهی و یافته‏ها و مشاهدات خود قرار داده است. از این رو حکیم هیدجی در رساله خود، صورت تلگراف‏ها، نامه‏ها و اعلامیه‏ها و همچنین گزارش‏هایی از دیده‏ها و شنیده‏های خود به چشم می‏خورد.

او با رعایت اصل اختصار و ایجاز کوشیده است تا مواضع طبقات مختلف مردم را نسبت به فتوی تحریم تنباکو ثبت کند و حتی نسبت به واکنش افراد لاقید و اجامر و اوباش در برابر نهضت تحریم تنباکو فروگذاری نکرده است. وی در رساله خود می‏نویسد: 

«خرید و فروش توتون و تنباکو موقوف و دکاکین متعلقه به دخانیات از قبیل قلیان سازی و میانه تراشی خوابید، غالب قدس سره‏در ]مردم این مرافعه بود که یکی پیش از حرمت، از دیگری تنباکو خریده بود می‏خواست به صاحبش رد کند، قبول نمی‏کرد و می‏گفت وقتی من تنباکو به تو فروختم قیمت داشت، حال مالیت ندارد.

ز تأثیر فرمایش آن جناب

به دکان ما بسته گردید باب

کشیدند، دست از خرید و فروش

شد از بانک قلیان (غلیان) مجالس خموش 

بساکس که باکش نبود از شراب

ولی می‏نمود از چپق اجتناب.

شنیدم، بیعاری مستانه، از در قهوه‏خانه می‏گذشت، یکی صدایش زد که: داش بیا چپق بکش، گفت: معاذالله شراب خورده‏ام، ا ما چپق نمی‏کشم، زیرا جناب میرزای شیرازی چیق را قدغن فرموده‏اند»(10) از آنجایی که حکیم هیدجی از طبع شعر و لطافت بیان برخوردار بود، در جای جای نوشتار خود، اشعاری را که به تناسب موضوعات و مضامین مطرح شده سروده به زبان‏های عربی، فارسی و ترکی آورده است.

به عقیده نگارنده این سطور، یکی از ویژگی‏های اثر حاضر که آنرا نسبت به «تاریخ الدخانیه» مرحوم شیخ حسن کربلایی متمایز می‏کند وجود اشعار، حکایت‏هایی است که در جای جای رساله هیدجی به چشم می‏خورد.

از نوشته‏های حکیم هیدجی به‏عنوان فردی که در متن حوادث و رویدادها بوده است برمی‏آید که وی نسبت به همه بخش‏های رویدادهای نهضت، توجه کافی داشته است. او همچنین به سیر رویدادها از ابتدای واقعه تا پایان نهضت وفادار مانده است. 

حکیم هیدجی علاوه‏بر ثبت صادقانه رویدادهایی که در سطح رهبری نهضت و مواضع روحانیون وعلما اتفاق افتاده است(11) به درج گزارش‏هایی از درون دربار ناصرالدین‏شاه و کارگزاران حکومتی نیز پرداخته و مشاهدات خود را از رفتارهای زورگویانه و مستبدم‏آبانه مأموران حکومتی که به اجبار می‏خواستند مردم را وادار به کشیدن غلیان و چپق و شکست حرمت فتوای میرزای شیرازی(ره) نمایند نیز ثبت کرده است.

او می‏نویسد: «نواب والا، قهوه‏چی‏ها را طلبید و در معمول داشتن دخانیات در قهوه‏خانه‏ها تأکید و در موقوف گذاشتن غلیان تهدید شدید فرمود، هرکه تخلف ورزد موءاخذه خواهد شد. و به غلامان وفراشان خود سپرد که در هر کوچه، گذر، محل و معبر، امر او را رسانند و مردم را از سیاست دولت بترسانند.... راقم کلمات (حکیم هیدجی) گوید: کاش یکی به نواب کیاست و فراست آداب می‏گفت قربانت گردم... نمی‏توان مردم را به‏زور واداشتن به تنباکو خریدن و غلیان کشیدن... (این کار) مانند کوفتن آهن سرد است... ان کنت تطمع فی غصیدة خالد

هیهات انت تضرب فی حدید بارد.»(12)

حکیم هیدجی هنگام نگارش «رساله دخانیه» (سنه 1310ه.ق) 40سال داشت. این موضوع در اشعاری که در خاتمه رساله‏اش آورده، نمایان است.

منم خسته درد و غم، هیدجی

نمی‏بینم از آسمان جز کجی

زجنبیدن چرخ و زین خیز و خفت

مرا طبع با درد و رنج است جفت...

جوانی چنان رفت، رو پس نکرد

بمن آنچه پیری کند کس نکرد

بسی دیده‏ام رنجش و داغ دل

رسیده است تا سال من برچهل...

نوشتم من این طرفه هنگامه را 

به نامت کنم ختم، این نامه را

سر سیصد و ده پس از یکهزار (1310)

زهجرت به پایان رسید این نگار...

چون درگذشتم ازین کهنه دیر

سزد گر نمایند یادم بخیر.(13)

از کاستی‏های کتاب حاضر، علاوه‏بر فهرست موضوع و مندرجات «متن رساله» و تعلیقات و حواشی‏های لازم به متن، عدم ضمیمه تصاویر نسخ خطی در کتاب است. اگرچه موءلف کتاب به درج تصویر اول و آخر کتاب اهتمام کرده است اما باتوجه به حفظ اصالت نسخه خطی و حجم نه‏چندان زیاد آن، شایسته است در چاپهای بعدی این مهم موردتوجه قرارگیرد.

پی‏نوشت‏ها:

1-حکیم حاج ملامحمد علی هیدجی، رساله دخانیه، به‏اهتمام علی‏اکبر ولایتی، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی، وزارت امور خارجه، تهران 1381، مقدمه، ص 9.

2-همان، ص2، وفات آن در مقدمه سال 1348 آمده، اما باتوجه به متن نسخه، به‏نظر می‏رسد سال 1346 صحیح است.

3-همان، ص5.

4-همان، ص2.

5-نک: ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو، ص68.

6-فریدون آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص19 و 20 و 21. ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو، ص68.

7-سفرنامه حاجی پیرزاده، ص7-36.

8-همچنین نک: خان ملک ساسانی، سیاستگران دوره قاجاریه، ص214. نیکی. ر. کدی. تحریم تنباکو در ایران، ص20. حیات یحیی، یحیی دولت‏آبادی، ص137.

9-حکیم حاج ملا محمدعلی هیدجی، رساله دخانیه، به‏اهتمام علی‏اکبر ولایتی، ص114.

10-همان، ص128.

11-ن. همان، ص142-132.

12-همان، ص130.

13-همان، ص3-302.

پایان مقاله