تفسیر داوود فیرحی از فقه مشروطه،تلاش موفق در پیوند سنت و تجدد، دین و دولت مدرن
عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: یکی از مهم‌ترین فرازهای تاریخ فقه مشروطه، تأثیرگذاری آخوند خراسانی است.
داوود فیرحی، با بیان اینکه فقه مشروطه به عنوان یکی از مهم‌ترین نظریه‌های فقهی ــ سیاسی شیعه، در مسیر طولانی خود، تحولات بسیاری به خود دیده است، گفت: یکی از مهم‌ترین فرازهای تاریخ آن، پیدایی «فقه مشروطه» در صدر نوگرایی مذهبی ـ سیاسی ایران و به رهبری اندیشمندان تأثیرگذاری چون آخوند خراسانی و محقق نائینی است.
وی افزود: فقه مشروطه نخستین تجربه و آزمون فکر شیعه در دوران جدید است که در راستای پیوند میان دین و دولت مدرن ظاهر شده و این دستگاه فقهی ـ سیاسی، البته مختصات و ابعاد متفاوتی دارد که بررسی آن‌ها از حوصله یک و یا چند اثر خارج است.
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران ادامه داد: در باب ماهیت فقه مشروطه، باید گفت که این دستگاه فکری، از نظر تاریخی بین دو نظریه سلطنت اسلامیه و فقه حکومت اسلامی قرار دارد و از ویژگی‌ها، امکانات و محدودیت‌های خاصی برخوردار است.
وی گفت: تأمل در این مختصات از آن روی اهمیت دارد که پژوهشگران فقه شیعه را با یکی از بزرگ‌ترین تلاش‌های نوگرایانه‌ای آشنا می‌کند که توسط فقیهان بسیار و به پیشگامی آخوند خراسانی و علامه نائینی، تأسیس و تدوین شده است.
فیرحی تصریح کرد: فقه مشروطه، مختصاتی دارد که آن را به یک مکتب و نظریه متمایز بدل ساخته است و به طور روشن، نقطه ثقل نظریه سلطنت اسلامی بر تفکیک شرع و عرف از یک سو و رابطه علما و سلطان از سوی دیگر استوار بود و در مقابل فقه حکومت اسلامی، حداقل در روایت رایج و مشهور آن بر مدار ولایت‌فقیه می‌چرخد و به آن مبتنی است.
وی بیان کرد: در تمایز با این دو نظریه فقه مشروطه، فقه دموکراسی است و یا با توجه به نسبتی که با شرع دارد، می‌توان آن را یکی از مدل‌های دموکراسی دینی نامید و در باب امکانات فقه مشروطه، باید به امکانات و ظرفیت‌هایی که این شاخه از دانش در رابطه نسبت دین و دولت مدرن دارد، اشاره کرد.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: «توسعه در مفهوم حق»، «تأکید بر حقوق مشترکه نوعی» و «تغییر در استعاره دولت»، از جمله این امکانات مبنایی در فقه مشروطه است و فقه مشروطه تلاش نسبتا موفقی در پیوند بین سنت و تجدد است و این دستگاه فقهی، از درون ابواب «وکالت، وقف و حسبه» راهی به تبیین انتخابات و نمایندگی، حدود اختیارات مجلس ملی، قانون موضوعه و تفکیک قوا گشود، در برابر انواع استبداد موضع گرفت و نخستین نظریه شیعه از دولت مدرن و مردم‌سالار را عرضه کرد.
وی بیان کرد: این دستگاه فقهی البته محدودیت‌های درون منطقی و لوازم محیطی خاصی نیز دارد که موجب ناکارآمدی تاریخی این نظریه، ناکامی مشروطه و ظهور دولت مطلقه در ایران عصر پهلوی شده است.