تشكيل انجمن مقدس ملى اصفهان
اين انجمن، اصلىترين نهاد و مهمترين ارگان سياسى شهر و بيانگر پديدهها و تحقق بخش آرمانهاى جنبش مشروطيت اصفهان بود؛ لذا چنانچه اين نهاد در دست افرادى فاقد صلاحيت و بىتعهد يا سادهانديش و ضعيف مىافتاد، نهايتا انحرافى كه در بعضى شهرهاى ديگر به جنبش عدالتخانه و مشروطيت اصيل وارد آوردند در اينجا نيز به روند جنبش و اهداف آن در اصفهان وارد مىكردند. ولى حاج آقا نوراللّه با هوشيارى توانست دست اشخاص فاقد صلاحيت و نيز مدعى سرسخت و دشمن اصلى يعنى شاهزاده مسعود ميرزا (ظلالسلطان) را از اين نهاد مهم كوتاه و خود و همفكرانش كه برجستهترين چهرة آن مرحوم سيد حسن مدرس بودند، كنترل آن را بهدست گيرند. براى بررسى روند مشروطيت در اصفهان (كه بختيارى و نقاط وسيعى از مركز و جنوب ايران را نيز شامل مىشد) مىتوان به بررسى مذاكرات انجمن مقدس ملى اصفهان به رهبرى حاج آقا نوراللّه پرداخت. اين مهم مىتواند نكات تاريك تاريخ مشروطيت، روشن نمايد.
در اين مذاكرات به حوادث مهم آن دوره و در كنار آن به تلگرافهاو مكاتبههاى زيادى چه از مجلس در تهران و چه از انجمنها و شخصيتها و مردم ساير بلاد برمىخوريم كه مسايل و مشكلات خود را با اين انجمن و شخص اول آن در ميان نهاده و بعضى اوقات تقاضاى همراهى و كمك مىكردهاند. و از طرفى با بررسى اين فرازها كه در حقيقت از فرازهاى زيبا و اصيل تاريخ مشروطيت ايران است به بسيارى از جريانات انحرافى و روند خيانت و التقاط در مشروطيت ايران نيز واقف مىشويم.
مذاكرات انجمن مقدس ملى اصفهان نشان از آن دارد كه مردمى تحت ستم و خسته و منزجر از استبداد و استعمار، انقلاب كرده و مىخواهند در محيطى با برادرى و برابرى و آزاد با انتخاب خودشان و به رهبرى چهرة محبوب و شناخته شدة روحانى و مجتهد باسابقه و خوشفكر شهرشان، سرنوشت خود را به دست گرفته، مشكلات و مصايب را به دور از اعمال قدرتهاى خارجى حل كرده؛ و در جامعهاى برپايه عدل و براساس احكام اسلام زندگى كنند. مذاكرات اين انجمن و روند مردمى آن، تبادل افكار و دستورالعملها و تلاش و كوشش رهبر و اعضاى انجمن همه حاكى از صحت مطالب ياد شده است. اين انجمن بين سالهاى 1324 تا 1326 قمرى از بعد از مهاجرت قم تا قبل از به توپ بستن مجلس شوراى ملى تشكيل شده و اين زمانى است كه مرحوم حاج آقا نوراللّه گردانندة اصلى و مهم مشروطيت در آن نواحى مهم و حساس بوده است.
انتخاب حاج آقا نورالله به رياست انجمن
اطلاعيهايست از انجمن ايالتى و ولايتى اصفهان در جريده اصفهان كه انتخاب ثقهًْالاسلام حاج آقانورالله را به رياست انجمن جليله به اطلاع عموم مىرساند بعلاوه اينكه درخصوص چهره و شخصيت مؤثر و با نفوذ ثقهًْالاسلام صحبت كرده و وجود ايشان را مؤثر و پيشگام در همة امور ذكر كرده و اقدامات ايشان را مىستايد فعاليت و پيشگامى اصفهان را در عرصههاى مختلف از بركت و تأثير وجود ايشان مىداند. متن اطلاعيه به شرح ذيل است:
از آنجا كه انجمن ايالات و ولايات بايستى بر وفق نظامنامه و قواعد عامه باشد تا بتواند كما هو حقه مملكت از آن استفاده نمايد و يك عمده نقص انجمن اين ولايت (اصفهان) عدم تشخيص رئيس آن بود. بناء عليه حضرت مستطاب قبله الانام آقاى ثقهًْالاسلام حاج آقا نورالله مدظله كه دائما در ترويج احكام شرع و تعميم و تحكيم قوانين مجلس مقدس كه معنا آنهم عين شرع است توجه تمام دارند به انتخاب اكثريت آراء به رياست انجمن ولايت و جناب مستطاب حاج آقا محمدحسن ملاذالاسلام حسباللياقه به نيابت منتخب شدهاند اگرچه همواره در اين شهر شهير آثار ترقى و تمدن و اشعة روشنى و تنوزى تابش و نمايش كند از تأثير انوار ذات با بركات حضرت مستطاب آقاى ثقهًْالاسلام حاج آقا نورالله دامت بركاته است، معهذا اميدواريم نظر بر اين وظيفه عمده كه بنا بر آرزو و خواهش عموم مؤخرا بر ذمة عاليهشان وارد آمده است زايدا على ماسبق به جمهور امور اين ولايت از مراكز و توابع كه همه از يكديگر گسيخته و هركدام از آن يكى بدتر باشيده و ريخته است، ديده دوربين و نظر حقبين بيندازند و به رفع اهمال و اصلاح احوال بپردازند و عندلله و الرسول خود را مأجور و خداى نخواسته در غير آن مسئول بدانند زيرا بحمدالله مسلك منع و مقام رفيع ايشان امنع و ارفع و بىنياز و مستغنى از اين است كه از حاكم و عامل و رئيس و مرئوس و آمر و مأمور و متعدى و جابر ملاحظه نمايند و نعوذبالله جانب حق را فرو گذارند و به همين جهت بايد مطمئن بود كه انجمن نبيلة اين ولايت جليله سرمشق و محل غبطة انجمنهاى شريفه ساير ولايات و ايالات و براى اهالى اينجا باعث انواع سعادت باشد.
* مطالب در جريده اصفهان سال اول شماره (18) به تاريخ 11 شهر رمضان 1325 قمرى در ص 1-2 منتشر شده است.