تجار و جنبش تنباکو

واقعه رژی مهمترین حرکت اجتماعی مردمی پیش از جنبش مشروطیت بود.هر چند به ظاهر به اعتراضی اجتماعی بر یک امتیاز اقتصادی می‌ماند،اما در واقع تجربه‌ای سیاسی برای نزدیک شدن‌ و هماهنگی بین اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشی از روحانیان در مقابله با نفوذ اقتصادی و سیاسی قدرت‌های بیگانه در کشور بود.از سوی دیگر آن را واکنشی در مقابل ضعف حاکمیت‌ سیاسی و به گونه‌ای تحمیل نظر عمومی به دولت نیز می‌توان محسوب داشت.این نوع مخالفت علنی‌ و جدی با نظام استبدادی قاجاری تا بدین وسعت و گستردگی تا وقوع تحریم تنباکو سابقه نداشت. از منظری دیگر حضور فعال تجار و سازماندهی و ترغیب گروه‌های دیگر در جنبش ضد رژی‌ نشانه‌ای ازآگاهی طبقاتی تجار و تلاش برای یافتن راه‌کارهای لازم در حل مسایلشان نیز بود.تجار از این زمان پا فراگذاشتن از حوزه اقتصاد و وارد شدن به حوزه سیاسی را تجربه کردند.

امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دنبال امتیازات دیگری که به کشورهای بیگانه داده شد،در 82 رجب 02/7031 مارس 0981 به ماژور تالبوت انگلیسی اعطا گردید.انگلیسی‌ها به دنبال‌ سرمایه‌گذاری در ایران و مقابله با نفوذ روسیه بودند و برای به دست آوردن این امتیاز رشوه‌های‌ زیادی دادند.1مفاد قرارداد تالبوت را می‌توان به صورت ذیل طبقه‌بندی کرد:2

الف)امتیازهای واگذار شده به شرکت رژی

1-خرید و فروش و عمل آوردن توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور تا مدت پنجاه سال در انحصار تالبوت و شرکا قرار می‌گیرد.

2-صاحبان امتیاز به منظور تعیین مقدار تنباکو و توتون حق دارند آگاهی‌های لازم را از زارعین‌ کسب نمایند و دولت اسباب تسهیل آن را فراهم نمایند.

3-حمل و نقل توتون و تنباکو به ایران قدغن است مگر به اجازه کمپانی،کسانی که خلاف این قانون‌ عمل کنند مورد مجازات و سیاست قرار می‌گیرند.

4-دولت ایران متعهد می‌شود عوارض گمرکی و سایر مالیات‌هایی که از توتون و تنباکو گرفته‌ می‌شد تا مدت پنجاه سال افزایش ندهد.

5-صاحبان امتیاز می‌توانند تمام حقوق و امتیازهایی که به ایشان داده شده به هر کس بخواهند واگذار کنند.

6-زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزدیکترین وکیل کمپانی اطلاع دهند.

7-زارعان می‌توانند محصول خود را پیش فروش کنند.

ب)تعهدات کمپانی نسبت به دولت ایران

1-کمپانی موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی به عنوان حق انحصار به دولت ایران‌ بپردازد.

2-عواید کمپانی پس از تعیین هزینه‌ها به علاوه پنج درصد کسر می‌شود و از مابقی یک چهارم به‌ خزانه دولت پرداخت می‌شود.

3-صاحبان امتیاز متعهد می‌شوند تمامی مقدار توتون و تنباکو را به صورت نقد خریداری کنند اما در مورد قیمت باید مابین صاحبان امتیازنامه و زارع موافقت و رضای طرفین ملحوظ شود.

همان طور که از مواد قرارداد برمی‌آید سه گروه به طور مستقیم در معرض فعالیت های‌ شرکت رژی قرار می‌گرفتند؛زارعان،تجار و مصرف‌کنندگان که توده‌های مردم از هر طبقه را شامل می‌شد.امتیاز تالبوت به اقتصاد و زندگی عمومی هر شهر و منطقه‌ای که در آن تنباکو کشت، خرید و فروش و مصرف می‌شد،آسیب می‌رساند.به ناگاه هزاران تاجر و خرده‌فروش تنباکو متوجه‌ شدند که از کسب و کار خود ممنوع و مبدل به فروشندگان و واسطه‌های یک کمپانی انگلیسی‌ شده‌اند که در ازای دریافت حق‌العمل باید برای او کار کنند.سفارت روسیه در ایران با اعطای این‌ امتیاز به یک تبعه دولت انگلیساعتراض کرد.روسیه که سیاست دورنگهداشتن شهرهای شمالی‌ کشور را ا نفوذ اقتصادی انگلستان دنبال می‌کرد،به حضور و فعالیت کمپانی دخانیات اعتراض کرد. کمپانی در هر شهر و روستا حضور داشت و منافع تجار روسی و دولت آن کشور را به خطر می‌انداخت.3

در مواجهه با اعطای امتیاز انحصار تنباکو مخالفت‌هایی از همه سو بروز کرد؛بیش از همه‌ طبقه تاجر که به طور مشخص بر سر کسب و کار آنها معامله شده بود و بدین طریق‌ محدودیت‌های شدیدی بر فعالیت‌های انها اعمال می‌گردید پا به عرصه نهاد.فشارهای اقتصادی، امتیازها و قدرت‌یابی بیگانگان که پیش از این نیز بدان پرداخته شد،زمینه‌های بروز این واکنش را بیش از پیش فراهم ساخت.

بدیهی است برای بررسی عملکرد تجار،لازم است عملکرد دیگر اقشار جامعه از جمله‌ روشنفکران،زارعان و روحانیان نیز در کنار تجار مورد بررسی قرار گیرد تا نقش تجار در ساختار قشربندی اجتماعی بیشتر مشخص گردد.روشنفکران با انتشار شبنامه‌ها،اعلامیه‌ها و مقالات دست‌ به روشنگری و تشریح اهداف رژی زدند.در اواسط سال 0981/8031 سه اعلان در انتقاد از سلطنت ناصر الدین شاه،ترغیب روحانیان به اقدام در برابر ظلم و طلب همت از مردم در تهران‌ منتشر شد.4علاوه بر آن در روزنامه‌ها به نقادی مفاد عهدنامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشریح‌ نمودند.در مقاله‌ای به انتقاد سیاسی از امتیازنامه و دولتمردان ایرانی پرداخته و سیاست‌های‌ اقتصادی آنها به شدت مورد انتقاد قرار گرفت.میرزا آقا خان کرمانی طی مقاله‌ای که در روزنامه‌ اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرارداد را تشریح می‌کند.5در پاسخ ادعای‌ رژی که این قرارداد به سود زارعان است چون محصول خود را نقد می‌فروشند پاسخ می‌دهد که‌ زارع ایرانی همیشه محصول خود را نقد می‌فروخته و حتی به تجار پیش‌فروش می‌کرده و محصولش‌ را هر طور می‌خواسته و به هر کس که قیمت بیشتری ارائه می‌داد،می‌فروخت.پس این ادعا که‌ شرایط رژی به سود زارعان تنباکو کار است،پوچ و بی‌مورد است.در این مقاله شرایط رژی عثمانی‌ با قرارداد ایران مقایسه و توضیح داده شد که در آن خصوص نیز سودی برای دولت در نظر گرفته‌ نشده است.تجار ایرانی دستشان به کلی در معامله و صادرات بسته شده در حالی که تجار عثمانی‌ می‌توانستند در صادرات توتون مشارکت کنند و نهایت آن که این امتیاز منافعی به ملک و ملت‌ عاید نخواهد کرد.در بخشی از این مقاله آمده است:

«دست تجار هم که از امروز بالمره بسته شد و به علت این که محصولی که به خارج خواهد رفت نیز داخل شرایط انحصار است،معلوم است که صاحب امتیاز چندین مقتضیات درآورده مبالغی‌ به اسم مخارج و منابع انحصار بدان افزوده و آنگاه به تجار خواهد فروخت که هیچ کس زیر بار نتواند رفت.»6

طرح این مباحث اذهان تجار را در خصوص امتیازنامه روشن می‌کرد و برای آنها آگاهی و اطمینان لازم را برای اعتراض به دولت فراهم می‌ساخت.گروه دیگری از روشنفکران که می‌توان‌ آنان را از زمره روشنفکران مذهبی اصلاح‌گرا دانست با حضور و فعالیت در مراحل انتهایی جنبش‌ تنباکو در به ثمر رساندن آن نقش به سزایی داشتند.در میان این گروه می‌توان از سید جمال الدین‌ اسد آبادی نام برد.در این مرحله سیدجمال هنوز به شیوه مردمی مبارزه قائل نبود و می‌کوشید اندیشه‌های خود را در بین نخبگان جامعه رواج دهد،وی پس از ملاقات با حاج سید علی اکبر فال‌ اسیری روحانی تبعیدی شیراز در بصره،از چگونگی عملکرد کمپانی رژی در ایران آگاهی یافت و نامه‌ای به میرزای شیرازی در سامره نگاشت و سیاست‌های دولت،عملکرد صدر اعظم و فروش‌ کشور به بیگانگان را به شدت مورد انتقاد قرار داد.اعتماد السلطنه«فتنه تنباکو»را نتیجه نامه سید جمال به میرزای شیرازی دانسته است.7میرزای شیرازی از طریق نایب السلطنه نامه‌ای به شاه‌ فرستاد و وی را از بابت آن که اتباع خارجه را در امور کشور آزاد گذارده مورد انتقاد قرار داد و اجرای انحصار تنباکو،بانک و راه‌آهن را«از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهیه و موهن استقلال دولت و نظام مملکت و موجب پریشانی رعیت»دانست.8نیکی کدی انتشار فتاوی و اعلامیه‌ها را کار انجمن مخفی دانسته که سید جال در مدت اقامت خود در ایران آن را بنیان‌ گذارد.وی معتقد است این انجمن مخفی دارای وسایل چاپ اعلامیه و ماشین چاپ سنگی بوده و محل آن در خانه یکی از منشی‌های سفارت اتریش قرار داشته که با این انجمن همکاری می‌کرده‌ است.9

زارعین توتون و تنباکو کاران چون از آگاهی‌های لازم و از اعتبار و موقعیت چندانی برخوردار نبودند واکنش موثری از خود نشان ندادند.هرچند حرکت‌های اعتراضی چندی انجام گرفت،از جمله زارعین جهرم که در خصوص دلال تنباکو نزد معتمد الدوله شکایت کردند.01از سوی زارعان‌ عرض حال‌هایی نیز به مجلس تحقیق مظالم ارائه شد ولی این تحرکات به تشکل و بروز واکنشی‌ موثر از این قشر نیانجامید.از آنجایی که رابطه زارعان با قدرت از طریق اعمال نفوذ مالکان صورت‌ می‌گرفت این گروه به لحاظ اجتماعی-فرهنگی توانایی چندانی نداشت و بیشتر به رابطه خود با مالک می‌اندیشید تا مشکلات جایگزینی شرکت رژی به جای مالکان،سعی روشنفکران این بود که‌ معایب این جایگزینی را به دهقانان منعکس کنندمالکان خرد،متوسط و بزرگ بیش از زارعان برای‌ فروش محصولات خود را رژی ارتباط می‌یافتند و این گروه‌ها متکی بر ثروت و نقش اجتماعی خود توان بیشرتی برای مقابله داشتند.اما به دلیل عواملی چون وابستگی به زمین،عدم رشد و ناآگاهی‌ طبقاتی،نامساعد بودن زمینه‌های بروز حرکت‌های منسجم و هماهنگ و روحیه محافظه‌کاری، واکنش قابل توجهی از آنها بروز نکرد.البته عملکرد قشر تاجر-مالک جزو طبقه تجار بررسی‌ می‌گردد.

تجار بیش از هر طبقه دیگر پس از واگذاری امتیازنامه مورد آسیب قرار گرفتند.واکنش و فعالیت بسیار این گروه و مواجهه مستقیم آنان با رژی اجتناب‌ناپذیر بود.برای نخستین بار تجار پایتخت«عرض حالی در اعتراض به انحصار رژی»به شاه نوشتند که یک هفته پیش از انتشار رسمی امتیازنامه فرستاده شده بود.11همزمان شبنامه‌هایی در انتقاد از سیاست دولت در واگذاری‌ حق انحصار تنباکو منتشر شد که بر«درهای مساجد و کاروانسراها و معابر عمومی و سفارتخانه‌ها» الصاق شد.21این امر حاکی از همخوانی و همراهی تجار و روشنفکران در این ماجرا است.انگیزه تجار از مخالفت با امتیازنامه صیانت از منافع آنی و گروهی خودشان بود.روشنفکران نیز با نوشتن مقالات‌ و شبنامه‌ها سیاست‌های نادرست دولت و عواقب آن،چشم‌انداز تاریک آینده و طرح‌های دول‌ بیگانه در به انقیاد کشاندن ایران را ترسیم می‌کردند و تجار از طریق روزنامه‌هایی همچون اختر و قانون از جریان امور و آگاهی لازم آنها بهره می‌جستند.31هدف روشنفکران تغییر ساختار کهن و استقرار نهادهای جدید و کشاندن اقشار گوناگون جامعه به سمت گرایش‌های فکری خد بود.به‌ همین سبب اهداف روشنفکران برخلاف تجار کسب منافع آنی و زودگذر نبود بلکه بیشتر اهدافی‌ درازمدت عقیدتی و اندیشه‌ورزانه را تعقیب می‌کرد.

در بین اسناد و نامه‌های مبادله شده میان تجار،چگونگی نارضایتی و اعتراض آنها از امتیازنامه‌ به خوبی روشن می‌گردد و حتی در آن به ذکر دقیق ارقام پرداخته و در آن زیان مالی دولت از بابت‌ گرفتن مبلغ حق انحصار محاسبه شده است.تجار نگرانی خود را از امکاناعمال انحصار در ایران‌ برای محصولات دیگری همچون گندم،تریاک،برنج و کالاهای دیگر ابراز می‌کردند.41

اسناد امین الضرب علاوه بر بازتاب نارضایی و اعتراض تجار نشان می‌دهد که گروهی از تجار متمایل به رژی شدند و با آن همکاری کردند که این امر نوع تعارض و دوگانگی را در این طبقه‌ بازمی‌نماید که قابل تامل است.رژی بدون همکاری و توافق تنباکوکاران و تجار نمی‌توانست به‌ آسانی اهداف خود را دنبال کند چون با شیوه رفتار و معامله با ایرانیان آشنا نبود.رژی به دنبال آن‌ بود که دل نگرانی‌های تجار را از میان بردارد و یکی از راه‌هایی که می‌توانست دولتمردان و تجار را با خودهمراه سازد،فروش سهام شرکت به آنان بود.برخی ازتجار نیز تمایل خود را به خرید سهام‌ نشان دادند.51هما ناطق معتقد است که تجار از ابتدای تشکیل رژی با آن مخالفت نکردند،حتی‌ امین الضرب قول خرید دویست سهم را از شرکت رژی می‌دهد؛ولی بعد،از خرید آن سر باز می‌زند.61در ابتدا تجار امیداور بودند تنباکو به عنوان یک تولید صنعتی رواج یابد بنابراین با آن‌ مشارکت کردند71ولی چون رژی به تدریج بنای ناسازگاری گذاشت و تجار نتوانستند از رژی سود برند،با آن به مخالفت پرداختند.رژی گروهی از تجار را به عنوان وکیل،ناظر و بازرس شعبه‌های‌ خود،در شهرستان‌ها انتخاب کرد.آنچه در تحلیل این دوگانگی دفتار تجار می‌توان گفت همان‌ تعارض‌های درون طبقاتی است با وجود این که امین الضرب به عنوان نماینده تجار بزرگ قول خرید سهام را به رژی می‌دهد و رژی در هر شهر نماینده‌ای از تجار ایرانی برای خود دست و پا می‌کند ولی عملکرد نهایی تجار به عنوان«طبقه‌ای برای خود»واکنش و مقابله با رژی بود.اما عملکرد دوگانه تجار که هما ناطق آن را به عنوان عدم آگاهی تجار در ابتدای فعالیت رژی تحلیل می‌کند و از آن می‌گذرد بیشتر نوعی تعارض درون طبقاتی است.به نظر می‌رسد وکلای رژی در ولایات‌ بیشتر تجار متوسطی بوده‌اند که در ازای«42 تا 05 تومان دستمزد81»حاضر می‌شدند به امور شرکت رسیدگی کنند.برخی از آنها گماشتگان و مباشران امین الضرب در شهرها بودند و تجار خرد نیز به عنوان ناظر،بازرس و مامور خرید به خدمت رژی درآمدند.اما هدایت و خط و ربط کلی امور تجار به دست تجار بزرگ و از جمله امین الضرب بود.اگر امین الضرب را به عنوان رییس تجار و نمونه‌ای از تجار بزرگ به حساب آوریم از وضعیت وی می‌توان دریافت که آنان امکان بیشتری‌ برای کسب آگاهی‌های دقیق‌تر در دست داشتند.حوزه‌های ارتباطی گسترده با دولت،آشنایی با نظریه‌هی روشنفکران و مسافرت‌های خارج ازکشور،آنان را از بصیرت و ژرف‌نگری بیشتری‌ برخوردار می‌ساخت.به رغم آن که در ابتدای فعالیت رژی،همکاری‌هایی از سوی تجار متوسط و خرد که از آگاهی‌های سیاسی-اجتماعی و دوراندیشی کمتری برخوردار بودند،با رژی صورت‌ گرفت ولی به تدریج به نوعی هماهنگی و سازماندهی و درک منافع مشترک انجامید.

رژی برای رسیدن به اهداف خود سعی داشت به حکام و ماموران دست نشانده نزدیک شود و در جهت منافع خود از آنها بهره جوید.حکام نیز که به تجار معتبر شهر خود بدهی داشتند، می‌توانستند از طریق همکاری با رژی و پرونده سازی برای تجار بدهی‌های خود را نپردازند.91

علاوه بر این رژی سعی کرد تجار کوچکتر را به سمت خود بکشاند.این امر از وحدت و یگانگی بین تجار کاست و آنان رو در روی یکدیگر قرار داد.به عنوان نمونه در کرمان معین التجار، برای سید علیخان ناظم پرونده ساخت و برای رییس اداره دخانیات ارنستین فرستاد.02هر یک از آنان دیگری را به گرفتن رشوه متهم کرد.آنان به دلالانی مبدل شده بودند که به دریافت پاداش و انعام از رژی امید داشتند و برای خوش خدمتی و پیشرفت خود بدگویی از دیگران را نردبان ترقی‌ خود ساختند.12اسامی تجاری که در شهرهای مختلف کشور همکاری با رژی را به عهده داشتند در جدول ذیل عنوان شده است‌22؛  البته این نکته را باید افزود تجاری که با رژی همکاری می‌کردند قصد خیانت یا بیگانه‌پرستی‌ نداشتند،بسیاری از آنها مباشر،نماینده یا طرف تجاری امین الضرب در ولایات کشور بودند و گاه‌ برخی از آنها به دلیل کساد بودن اوضاع اقتصادی همکای با رژی را راه باریکه‌ای برای مداخل‌ می‌دانستند.تجار بزرگ که به داد و ستد با خارج از کشور می‌پرداختند بیش از دیگران آسیب‌ دیدند شاید یکی از دلایلی که واکنش‌های آنها در مقابل رژی پس از مدتی شدت یافت،مشکلاتی‌ بود که تجار پس از اجرای انحصار با آن مواجه شدند و مفهوم انحصار را به طور ملموس دریافتند.

تجار ایرانی به طور مستقیم یا غیرمستقیم در کار فروش تنباکو در استانبول فعال بودند و پس‌ از آن که دولت عثمانی معاملات خرید نتباکوی خارجی را به کمپانی رژی واگذار کرد و قرار همکاری رژی ایران و عثمانی گذاشته شد،تجار ایرانی دیگر قادر به فروش تنباکو در خارج از کشور نبودند و این امر فقط در انحصار شرکت رژی قرار گرفت.تجاری که از این امر سرپیچی می‌کردند یا باید از سرزمین عثمانی خارج می‌شدند یا اموالشان توسط دولت ضبط می‌شد.بدین ترتیب تجار ایرانی بازار فروش خود را در عثمانی از دست دادند و تلاش امین الضرب تا مدت‌ها بی‌نتیجه ماند.82 در بین تجار استامبول نیز از شخصی به نام میرزا شفیع‌92سخن رفته است که به اتفاق چند تاجر دیگر با رژی و همکاری داشته و قرار بر آن بوده که رابط بین رژی،اصناف گردد.عملکرد این گروه‌ بیشتر متکی به حفظ منافع شخصی بوده،وی در توجیه عمل خود چندین نامه به امین الضرب نوشت‌ ولی از سوی بقیه تجار طرد شد و در مساجد و منابر تکفیر گردید.03

تجار علاوه بر مخالفت با رژی دست به اقداماتی عملی نیز زدند؛از جمله تنباکوی اصفهان را به بهانه کمپانی جدید در یکجا انبار کردند و از زارعان خواستند کشت تنباکو را تحریم کنند،طرحی‌ از سوی امین الضرب برای فروش تنباکوی ایران به عثمانی و مذاکره با تنبک،شرکت رژی عثمانی‌ داده شد.پیشنهاد تاسیسی شرکتی با همکاری امین الضرب و حاجی آقای محد صدر ملک التجار اصفهان با نام«انجمن شرکت عمومی تجارتی برای ترویج و ترقی و زراعت تنباکو و توتون‌ ممالک ایران»و جلب نظر دولتمردان و همراهی روحانیان داده شد.تجار با یکدیگر قرار مشارکت‌ گذارند و کمپانی با سرمایه یکصد هزار لیره عثمانی شروع به کار کرد.13به این ترتیب،تجار نه تنها با انحصار تنباکو در دست خارجی‌ها مخالفت کردند که به راه‌یابی نیز پرداختند و سعی کردند با مشارکت جمعی ابتکار عمل را در دست گیرند.

تجار و علما طی دوران قاجار به یکدیگر نزدیک شدند.تجار برای بهره‌گیری ازنفوذ اجتماعی‌ و سیاسی علما به آنان نیاز داشتند و علما نیز رابطه تنگاتنگی با تجار برقرار کردند.در واقع این دو قشر در شرایط بحرانی به یکدیگر یاری می‌رساندند.برای تجار استفاده از شیوه تحریم‌23به منظور جلوگیری از نفوذ خارجیان تنها با همکاری روحانیان امکان‌پذیر بود.در ماجرای رژی تجار به طور مشخص و آنی آسیب می‌دیدند،از این رو برای نفوذ در قشرهای پایین جامعه و فراگیر شدن‌ اعتراض و ایجاد رعب در دل دولتمردان به یاری علما نیاز داشتند.همراهی تجار و علما در شهرهایی‌ که بر ضد رژی شوریدند بازتاب یافت.

کانون‌های فعال ضد رژی چند شهر بزرگ کشور بود.شهرهای آذربایجان،فارس،اصفهان، مشهد،کرمان و تهران در جنبش ضد رژی فعال بودند.فارس محل عمده کشت تنباکو بود و از آن‌ ناحیه اعتراض‌های پی در پی به شاه می‌سید.از علمای همراه تجار،سید علی اکبر فال اسیری،داماد میرزا حسن شیرازی بود که هرچند مقام علمی بالایی نداشت ولی در مقابل واگذاری امتیاز رژی‌ واکنش شدید نشان داد.روحانیون متمایل به مسایل سیاسی در این دوران تعداد زیادی را شامل‌ نمی‌شدند.رده‌های بالای روحانیت گرایش کمتری به این مسایل از خود بروز می‌داد.در گزارشی از تبریز عنوان شده که«از مجتهد(حاج میرزا جواد)خواسته بودند که به اواعظان بگوید در مسجد بر علیه رژس سخن گویند اما مجتهد نپذیرفته بود.»33ولی به تدریج تعداد بیشتری به اعتراض‌های ضد رژی پیوستند.میرزا محمد علی مجتهد به حکمران فارس پیغام داد که نماینده کمپانی باید از فارس‌ بیرون رود.سید علی اکبر فال اسیری رهبری مخالفت با رژی در شیراز را به عهده داشت.وی بر بالای منبر به خاطر اعطای انحصار دخانیات به دولت انتقاد کرد و به دنبال آن به بصره تبعید شد. اعتراض‌های عمومی و سرکوب مخالفان توسط حکام محلی که در یک روز نزدیک به 07 نفر در صحن شاه چراغ به دست تنفگداران قوام الملک که نظم شهر را به عهده گرفته بود به قتل رسیدند، بحران فارس را عمیق‌تر کرد.43

آذربایجان کانون تجارت خارجی تنباکوی ایران بود.پیش در آمد اعتراض د راین شهر از سوی تجار و برخی افراد معتبر آن آغاز شد.اعلان‌های تهدیدآمیزی خطاب به مخالفان جنبش و خارجی‌های منتشر شد.دولت از اوضاع تبریز هراسناک شد.حاج میزا جواد مجتهد نقش واسطه‌ بین دولت با تجار و اصناف را ایفا کرد و به دولت ابراز نمود در صورت تداوم امتیازنامه وی‌ نمی‌تواند نظم عمومی را تضمین کند.به دلیل اهمیت تجارت تنباکو در تبریز جنبش ضد رژی در این شهر بسیار گسترده و پرهیاهو شد و به درگیری‌های خونین انجامید.53هرچند اعتماد السلطنه‌ شورش تبریز را ناشی از تحریکات روس‌ا دانسته‌63،اما اعتراض تجار را«فتنه روس‌ها»نمی‌توان‌ دانست.روسیه با واگذاری امتیاز به انگلستان مخالف بود و شاید اعتراض‌های داخلی را تقویت نموده‌ بود.اما عامل پیدایش این شورش‌ها محسوب نمی‌شد.آگاهی جمعی تجار از عوامل اساسی این‌ شورش‌ها بود که به تدریج حتی گروهی از تجار که با رژی همکاری داشتند به سمت مخالفان‌ کشانده شدند.

تجار اصفهان نیز همزمان با دیگر شهرها به مخالفت با رژی برخاستند.نامه اعتراض‌آمیزی‌ به ظل السلطان نوشتند و از آقا نجفی روحانی پرنفوذ شهر یاری خواستند و حتی به روایتی حکم‌ نجس بودن تنباکو صادر شد که بسیاری در اصفهان از آن پیروی کردن و زمینه اعلام حکم تحریم‌ میرزای شیرازی فراهم گردید.مقاومت منفی بدانجا کشید که یکی از معتبرترین تجار اصفهان حاضر به فروش محصول خود به رژی نشد و تمامی آن را به آتش کشید.همکاری روحانیان در اصفهان با مخالفان رژی بیش از شهرهای دیگر بود.کنسول انگلیس محرک اصلی اعتراض‌ها را حاج احمد بنکدار معرفی کرد.ولی شاه طی نامه‌ای آقا محمد ملک التجار اصفهانی را مسبب تمامی آشفتگی‌ها دانست.72

تجار مشهد نیز برای همه‌گیر شدن اعتراض خود به مراجع روحانی متوسل شدند و در مسجد گوهرشاد بست نشستند.83اما مجتهدان شهر با مخالفان رژی همراهی نکردند.93علت این امر شاید به این دلیل بوده است که روحانیت شهر مذهبی مشهد به دلیل وجود اماکن مقدسه بیشتر از سوی‌ دولت تعیین می‌گردید و وابستگی بیشتری به دولت داشتند،والی ایالت نیز همچون دیگر شهرها از رژی حمایت کرد و حمایت روحانیت برجسته شهر از تصمیم دولت و فعالیت رژی تا حد زیادی از گسترش و تداوم قیام ضد رژی کاست.در کرامان نیز تجار به اعتراض پرداختند ولی بسیار ملایم‌تر و دیرتر از مناطق دیگر کشور بود.04

حرکت پایتخت نقش تعیین کننده‌ای در سرانجام جنبش داشت.از تجار مهم و موثر در شورش تهران می‌توان از حاج محمد حسن امین الضرب و حاج محمد کاظم ملک التجار نام برد.هر چند در ابتدا امین الضرب قول همکاری و خرید سهام به رژی داده بود وحتی مذاکراتی بین آنها صورت گرفت ولی به دلایل روابط آنها تیره گشت.هما ناطق این اختلاف‌ها را ناشی از نرخ ضرب‌ نقره‌ای می‌داند که رژی برای تبدیل به سکه به امین الضرب می‌داد و یا اختلاف‌هایی بر سر املاک‌ اجاره داده شده به رژی و بی‌توجهی شرکت به انجام تعهدات خود نسبت به طرف‌های قرار داد،14 ولی به نظر می‌رسد این اختلاف‌هابیشتر بهانه‌های ابراز مخالفت بوده است.پس از انقضای مدت‌ شش ماهی که رژی برای به دست گرفتن انحصار تنباکو تعیین کرده بود،به تدریج و در ابتدا تجار بزرگ و پس از آن تجار متوسط و خرد و حتی وکلا و ناظران رژی که از رده‌های پایین تجار بودند به عمق خطر ادامه کار رژی پی برده و به تدریج به مشکلات عملی آن آگاهی یافته،در موضع‌گیری‌ خود تجدیدنظر کردند.

روحانیت پایتخت در شکل گسترده‌تری نسبت به شهرستان‌ها با انحصار توتون و تنباکو به‌ مخالفت پرداختند.24از روحانیان موثر در جنبش می‌توان از حاج میرزا حسن آشتیانی نام برد که‌ هم با تجار ارتباط نزدیکی داشت و هم رابطه و واسطه آنها با دربار و با میرزا محمد حسن شیرازی‌ در سامره بود.وی چندین بار در این خصوص با شاه و صدر اعظم مذاکره کرد.حاج محمد کاظم‌ ملک التجار با وی همکاری نزدیک داشت.زمینه‌های اجتماعی صدور حکم تحریم تنباکو پیش از انتشار آن فراهم شده بود،چه از سوی روحانیان اصفهان و چه از طریق شایعاتی که در بین مردم‌ وجود داشت.34بیشتر منابع به این نکته اشاره دارند که انتشار خبر صدور حکم تحریم به دلیل‌ نامساعد بودن هوا و بسته شده راه‌ها و قطع خطوط تلگراف تا چند روز به تاخیر افتاد و امکان تایید خبر فراهم نشد.در شهر شایع شد که حکم جعلی است و عامل انتشار آن نیز حاج محمد کاظم‌ ملک التجار بوده است.حضور وی در منزل میرزای آشتیانی در شب قبل از انتشار حکم تحریم و مخالفت‌های آشکار ملک التجار با امتیاز نامه رژی منجر به صدور حکم تبعید وی شد.او را مخفیانه‌ دستگیر و به قزوین تبعید کردند.تبعید حاج کاظم ملک التجار و امین الضرب به خاطر فعالیت‌های‌ ضد رژی،بیانگر حضور فعال و پراهمیت تجار در ماجرای رژی بود،اما این واقعه به چندین شکل‌ تحلیل شده است.آدمیت پیش نویست حمک را از سوی ملک التجار دانسته و آن را یکی از نمادهایی‌ می‌داند که معرف نقش فعال تجار و رهبری آنها در جنبش ضد رژی برشمرد.44منبع دیگری در مقابله با این دیدگاه سعی نموده با دلایلی نه چندان متقن نقش فعال تجار را رد نموده،حکم تحریم را بی‌تردید متعلق به میرزای شیرازی عنوان نماید.54

اگر سعی نماییم برای درک و تحلیل درست وقایع به شیوه و بری به درون فهمی حوادث‌ بپردازیم،باید گفت تردیدی نیست که همکاری ملک التجار و میرزای آشتیانی موجب چاپ و انتشار خبر تحریم شده است.با توجه به باورهای مذهبی و گرایش‌های سنتی تجار و حرمت احکام دینی‌ بعید به نظر می‌رسد ملک التجار خودسرانه و بدون آگاهی میرزای آشتیانی به انتشار خبر آن‌ پرداخته است.رواج نادرست بودن حکم تحریم و جعلی بودن آن در تهران،شاید واکنش درباریان و شاه در خنثی کردن تاثیر آن در بین مردم بوده باشد.البته شایعاتی که در بین مردم رایج شد و انتشار خبر تحریم توسط ملک التجار و میرزای آشتیانی موجب گردید هر یک از منابع،پیش نویس‌ حکم را متعلق به یکی از این دو نفر قلمداد کند.ناظم الاسلام نیز حکم را متعلق به میرزای آشتیانی‌ دانسته که آن را به میرزای شیرازی نسبت داده‌اند.64بدون تردید تجار در فراهم کردن پذیرش‌ عمومی و شایع کردن لفظی تحریم بسیار دخیل بوده‌اند،سوءظن دربار به ملک التجار و تبعید وی‌ حاکی از نقش موثر این گروه است.اما تعلل میرزای شیرازی در صدور حکم تحریم نیز به‌ گرایش‌های غیر سیاسی وجناحی درون حوزه‌های علمیه باز می‌گردد.گروهی از شاگردان میرزای‌ شیرازی در سامره معتقد بودند دخالت وی در این امر از شان و احترام وی می‌کاهد و ممکن است‌ به«تحقیر و توهین»وی بیانجامد.در حالی که گروهی دیگر از شاگردان وی عدم دخالت وی را موجب تسلط خارجیان بر کشور مسلمان دانسته و خواهان صدور حکم تحریم بودند.74

پس از انتشار حکم تحریم با انتشار اعلان نهایی مبنی بر اعلام حکم جهاد از سوی میرزای‌ شیرازی و چسباندن آن به دیوار شمس العماره،شاه و درباریان متوحش شدند و بلافاصله مجلسی از درباریان،تجار،میرزای آشتیانی صورت گرفت و وانمود شد که امتیاز لغو شده است،در حالی که‌ مفاد آن با زیرکی خاصی تنظیم شده بود.84هوشیاری و مقاومت تجار آگاه پایتخت و میرزای‌ آشتیانی منجر به مکاتبات متعدد با میرزای شیرازی و پافشاری در لغو کل امتیاز شد.تصمیم به لغو امتیاز نگرانی‌هایی برای تجار در پرداخت خسارت رژی فراهم ساخت.آنان بر این باور بودند که‌ بالاخره دولت به گونه‌ای خسارت رژی را به آنان تحمیل خواهد کرد.94دولت مجبور به لغو کامل‌ امتیازنامه شد و شاه برای آن که تجار بیشتر از این بلوا و خطر ایجاد نکنند طی دستخطی اطمینان‌ داد که امتیاز به طور کامل لغو شده و تاکید کرد حکم را«برای تجار معتبر و غیره تجار معتبر تنباکو فروش قرائت نمایید»05

همان طور که پیش از این نیز اشاره شد با این که تجار نقش اساسی و فعال در جنبش ضد رژی داشتند ولی همواره در کنار روحانیان قرار داشتند و برای گسترش خواست‌های خود در سطح‌ عموم به موافقت و تایید روحانیت نیاز داشتند.البته تعداد روحانیانی که در مسایل سیاسی مداخله‌ می‌کردند اندک بود و همه تلاش تجار جلب حمایت رده‌های بالاتر روحانیت بود.همان طور که‌ پیش از این نیز اشاره شد قائل شدن نقش فاعلی برای تجار و کشاندن روحانیان به صحنه مبارزه به‌ گونه‌ای ابراز حکمی کلی است که واقعیت را به درستی بیان نمی‌سازد.مسلم است رده‌ها و قشرهای‌ درونی روحانیت می‌بایست موشکافانه بررسی گردد تا دریافت کدامیک از رده‌های روحانیت و به چه‌ دلیل دیرتر واکنش نشان داده است و اصولا چند درصد از روحانیت در آن زمان برای خود رسالت‌ مداخله در امور سیایس را قائل بوده‌اند.بررسی آن گونه از نقش روحانیت در ماجرای رژی در حوزه‌ این پژوهش قرار ندارد.اما همکاری روحانیت موثر درجنبش رژی و همکاری گسترده آنها با تجار و پراکنده این مسایل در بین مردم،زمینه‌های بروز جنبش وسیع‌تر و همه جانبه‌تر مشروطیت را فراهم ساخت و پیروزی جناح‌هی موثر در این شورش تجربه‌ای موفق برای قدم‌های بعدی‌ آنها شد.

یادداشت‌ها:

(1).اعتماد السلطنه،خلسه مشهور به خوابنامه،کوشش محمد کتیرایی،(تهران،زبان و فرهنگ ایران،6531)

(2).شیخ حسن کربلایی،قرارداد رژی یا تاریخ انحصار دخانیات در سال 9031،(تهران مبارزان،1631)،ص:22-91؛ ناظم الاسلام کرمانی،تاریخ بیداری ایرانیان،به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی،(تهران،آگاه،2631)

(3).برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به:سرپرسی سایکس،علی اکبر سعیدی سیرجانی،(تهران،آگاه،2631)

(4).خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت،به کوشش محمد سیاح،(تهران،ابن سینا،6431)،ص:933-333

(5).برای آگاهی بیشتر از متن مقاله‌ها نگاه کنید به:روزنامه اختر،سال 71،9 جمادی الاخر 0831،ش 32«کربلایی، قرارداد رژی،ص:51-01،92-32

(6).روزنامه اختر،سال 9،71 جمادی الاخر 8031،ش 32

(7).اعتماد السلطنه،روزنامه خاطرات،به کوشش ایرج افشار،(تهران،امیر کبیر،0531)،ص:387

(8).فریدون آدمیت،شورش بر امتیازنامه رژی،(تهران،پیام،0631)،ص:52

(9).همانجا،ص:087

(01).نیکی کدی،تحریم تنباکو در ایران،ترجمه شاهرخ قائم مقامی،(تهران،کتاب‌های جیبی،8531)،ص:07 و 39

(11).همان‌جا،ص:51

(21).حاج سیاح،خاطرات،ص:923

(31).میرزا آقا خان کرمانی از برخی از تجار از جمله حاج محمد شفیع اصفهانی امین التجار و عبد الحسین تاجر اصفهانی نام‌ می‌برد که از زمره متقاضیان روزنامه قانون بودند نگاه کنید به:هما ناطق،بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی‌ تنباکو،(تهران،توس،3731)،ص:912-712.

(41).نامه حاج محمد رحیم اصفهانی به امین الضرب،تبریز،92 رجب 8031،نقل شده از:آدمیت،شورش رژی،ص:61

(51).ناطق،بازرگانان،ص:111-801

(61).همانجا،ص:571-071

(71).همانجا،ص:521-711

(81).همانجا،ص:211

(91)نگاه کنید به:نامه امین الضرب به معین التجار،6 ربیع الثانی 01/9031 نوامبر 1981،نقل شده از:ناطق،بازرگانان،ص: 241-114

(02)ناطق بازرگان،ص:231

(12).معین التجار از تجار رقیب،امین الرعایا،وکیل الدعایا و آقا شیخ محسن بدگویی می‌کند.وی می‌گوید اینان هر سه از «حرامزادگی و مال مردم خوری نان می‌خورند و من از صدق و راستی»،نگاه کنید به همانجا،ص:141-041

(22).همانجا،ص:521-111

(32)ملا علی عرب از نمایندگان امین الضرب در کرمانشاه بود.وی در زمینه کتیرا و پشم فعالیت داشت.در سفری به تهران‌ در سال 4031 ق7881/ م با سید جمال الدین آشنا شد و از مریدان وی گشت.در تبعید سید جمال به بغداد،ملا علی عرب از نمایندگان امین الضربت از وی می‌خواهد در امر دخانیات کرمانشاه وی را مداخله دهد.وی از زمره تجار خرد محسوب‌ می‌شد و امین الضرب قول می‌دهد وی را به ارنستین معرفی کند.(نگاه کنید به:همانجا،421)

(42).حاج محمد کاظن صراف و پسرش آقا محمد جعفر کاظم‌اف از بازرگانان سرشناس اصفهان بودند و با ظل السلطان و آقا نجفی رابطه نزدیک داشتند.آقا محمد جعفر بعدها نمایندگی امین الضرب در رشت،هشترخان و مسکو را عهده‌دار شد.پس‌ از برچیده شدن رژی در یزد به امور مربوط به تنباکو رسیدگی می‌کرد(نگاه کنید به:همانجا،ص:911)

(52).حاج محمد شفیع فرزند حاج صادق بازار مرغی اصفهان از تجار سرشناس شیراز بود و در زمینه کتیرا،پوست و تنباکو با هندوستان و اروپا معامله می‌کرد.او در زمره زمینداران بزرگ نیز محسوب می‌شد.وی در شیراز به کارهای تجاری‌ امین الضرب می‌رسید و وکالت رژی در شیراز را به عهده داشت.(نگاه کنید به،همانجا،ص:031)

(62).در خصوص حاج ابو القاسم اصفهانی نگاه کنید به:پیوست بخش مقدماتی،ص:021

(72).حاج محمد رحیم اصفهانی در ابتدا در خوی فعالیت داشت.در دهه‌های پایانی قرن نزودهم از گماشتگان‌ امین الضرب در تبریز بود و کالاهای وارداتی از اروپا به تبریز را تحویل می‌گرفت و به تهران می‌فرستاد.وی در سال 6091/4231 اندکی پیش از فرمان مشروطیت درگذشت.وی به همراه حاجی شیخ به نمایندگی از سوی‌ تجار تبریز با رژی گفتگو کرد.حاجی محم رحیم شرح و تفصیل انحصارنامه توتون و تنباکو را از امین الضرب‌ می‌خواهد.وی به دلایلی سیاسی یا ترس از روس‌ها نتوانست با رژی کنار بیاید.در هر حال رژی در تبریز نتوانست موفقیتی به دست آورد.(نگاه کنید به:ناطق،بازرگانان،ص:321)

(82).نامه‌های محمد سفیع امین التجار به امین الضرب،استانبلو،9031 ق1981/؛امین الضرب به امین السلطان، 9031 ق1981/،(آر.ا.ض)،نقل شده از ناطق،بازرگانان،ص:401-301

(92).برای آگاهی‌های بیشتر در خصوص ماجرای میرزا شفیع ملک التجار در استانبول نگاه کنید به:نامه‌های حاج حسین آقا امین الضرب به پدرش نقل شده از:همانجا،ص:912-412

(03).همانجا

(13).در خصوص تاسیس شرکت عمومی نگاه کنید به:ناطق،بازرگانان،ص:562-082،362-472

استفاده از شیوه تحریم برای مقابله با نفوذ و رقابت خارجی‌ها روش متداول عصر قاجار بود.در سال 1481 میلادی مصرف‌ چای در تهران و تبریز تحریم شد سه سال بعد تجار ایرانی از دولت خواستند مانع ورود کالاهای اروپایی به کشور شود.در سال 3581 میلادی تجار اتحادیه‌ای تشکیل داده و خواستار تحریم و توقف ورود کالاهای خارجی شدند.تجار برای و گسترش طرح در بین مردم سعی داشتند از فتواهای علما در منع استفاده از این کالاها بهره جویند و از این طریق رقبای‌ سرسخت فرنگی خود را از میدان خارج سازند.برای آگاهی‌های بیشتر نگاه کنید به:چارلز عیسوی،تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند(تهران،گستره،2631)ص:511-411،071؛در اساسنامه مجلس وکلای تجار نیز فکر منع مصرف‌ کالاهای خارجی وجود داشت.نگاه کنید به آدمیت،شورش رژی،ص:55

(33).اسناد رژی،پیتون به کندی،31 مه 4/1981 شوال 8031 نقل شده از،آدمیت،شورش رژی،ص:43

(43).برای آگاهی بیشتر از وقایع فارس نگاه کنید به:ابراهیم تیموری،تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، (تهران،کتاب‌های جیبی،8531)،ص:27-86،آدمبت،شورش رژی،ص:42-91

(53).آدمیت،شورش رژی،ص:34-43

(63).اعتماد السلطنه،روزناه خاطرات(تهران،امیر کبیر،0531)،به کوشش ایرج افشار،ص:767؛اعتماد السلطنه،خلسه‌ مشهور به خوابنامه،به کوشش محمد کتیرایی،(تهران،زبان و فرهنگ ایران،6531)،ص :721

(73).آدمیت،شورش رژی،ص:35-25

(83).نیکی کدی،تحریم تنباکو،ص:011

(93).برای آگاهی‌های بیشتر از عدم همکاری روحانیون مشهد با مردم مخالف رژی نگاه کنید به:حاج ابو القاسم ملک التجار به امین الضرب،51 جمادی الثانی 9031،(آر.ا.ض)،نقل شده از:آدمیت،شورش رژی،ص:56-46

(04).همانجا،ص:66-56

(14).ناطق،بازرگانان،ص:171-861

(24).تیموری،تحریم تنباکو،ص:38

(34).آدمیت،رژی،ص:65-55

(44).همانجا،ص:02-77،91-47

(54).نگاه کنید به:حسین آبادیان،اندیشه دینی و جنبش ضد رژی در ایران،(تهران،موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 6731)،ص:531-521

(64).ناظم الاسلام،تاریخ بیداری،بخش اول،ص:91

(74).تیموری،تحریم تنباکو،ص:78

(84)اعتماد السلطنه،روزنامه خاطرات،ص:487

(94).شیخ حسن کربلایی،قرارداد رژی یا تاریخ انحصار دخانیات در سال 9031،ص:001-29

(05)آدمیت شورش رژی،ص:621

پایان مقاله