آشنايى با مطبوعات اصفهان در عصر مشروطه
نام مطبوعات و جريان شكلگيرى آن در مشروطيت اصفهان با نامحاج آقا نوراللّه عجين بوده است. حاج آقا نورالله بخوبى به نقش مهم مطبوعات جهت تنوير افكار و بيدارى تودة مردم آگاه بود. و لذا مشوق اصلى رجال، نويسندگان و آزاديخواهان متعهد بود و از هرگونه مساعدت مالى، معنوى، فكرى و سياسى كوتاهى نمىكرد. و بهطور طبيعى مطبوعات اصفهان بين سالهاى 1324 الى 1326 كه حاج آقا نوراللّه رهبر سياسى ـ فكرى مشروطه در اصفهان بود، انعكاسى از افكار و اعمال اوست كه چون آيينهاى، عملكرد و اهداف اين مشروطه را منعكس مىكرده است. آنچه در بررسى مطبوعات آن دوره به صورت عام مىبينيم، آن است كه نوخواهى مشروطهخواهان اصفهانى و نوسازى كشور از نظر آنان نه برپايه تقليد از مغرب زمين و همراه با دلبستگى به فرهنگ غرب بوده، بلكه آنان به بيان علل ضعف و انحطاط سياسىـ اجتماعى جامعة اسلامى همراه با پاسدارى از عقايد و سنن مردمى، ملى و اسلامى مى پرداختند. و اسلام به عنوان دينى زنده و پرتكاپو و آموزندة كوشش و كار به همراهى همبستگى دين با سياست معنا مىداده است. اصلاحات در نظر آنان نه با افراطهاى تقليدى غربى آلوده مىشده بلكه اول قدم در راه اصلاح، مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان دو مانع بزرگ ترقى دانسته شده و برانگيختن ابتكار و روح پيكار و خلاقيت رمز اصلاح و پيشرفت معرفى مىشده است.
به طور كلى روند مطبوعات تا حدود زيادى مانند روند مشروطيت اصفهان روندى خاص و با ويژگيهايى منحصر به فرد همراه بوده است. در اغلب مطبوعات زمان رياست مرحوم حاج آقا نوراللّه، سبك مقالات و مطالب برداشتهايى شريعت خواهانه و درجهت اهداف شريعت از لفظ مشروطه بوده است. با دقت در محتواى مقالات جرايد اصفهان در عصر مشروطه اين مطالب به چشم مىخورد: تحريم اقتصادى بيگانه، رواج اقتصاد ملى، بانك ملى، قشون ملى، فرهنگ اسلامى، پرهيز از دو قدرت روس و انگليس، تأسيس و تشويق مراكز عام المنفعه، داشتن تعهد قلم و بيان و دورى از هتك آبرو و نام مسلمان و تشويق و تبليغ اصول شريعت و فكر و آزادى و برترى اين تفكرات نسبت به استبداد. مطبوعات اصفهان زير نظر و تحت تأثير حاج آقا نوراللّه در سالهاى اوليه پيروزى مشروطه جريانى برعكس و خلاف اهداف و افكار مشروطه خواهان افراطى و مطبوعات غرب مآب مثل تمدن، ترقى، و... را تبليغ و تشويق مىنمودند. علما، مليون، رجال خوشنام در اين مطبوعات با تعهد خاص و بينش قوى مقالات جالب و آگاهى بخشى مىنوشتند. و اين در حالى است كه در شمارههاى اوليه بعضى از اين جرايد صريحا به نقش حاج آقا نوراللّه در تأسيس جريده اشاره شده است. از مطبوعاتى كه در افق سياسى شهر اصفهان ظاهر شدند مىتوان از مجلات و جرايدى مثل انجمن مقدس ملى، اصفهان، الجناب، جهاد اكبر، نقش جهان، نام برد كه به ويژگى برخى از آنها اشاره مىشود.
1. روزنامه الجناب
صدر هاشمى در جلد اول كتاب تاريخ جرايد و مطبوعات ايران مىنويسد:
«الجناب يكى از روزنامههاى قديمى است كه در اصفهان به مديرى حاج سيدعلى جناب تأسيس و هفتهاى يك مرتبه در هشت صفحه به قطع 33 و 46 سانتىمتر چاپ سنگى و خط نستعليق منتشر شده است. شمارة اول روزنامة الجناب در شهر شوال 1324 قمرى (3 ماه بعد از فرمان مشروطه) انتشار يافته. و آبونه ساليانه آن در اصفهان 25 قران و خارج اصفهان مخارج پست اضافه مىشود. الجناب در هر شماره در ضمن دو سطر كه در زير عنوان روزنامه چاپ شده، بدين قسم معرفى شده است: «روزنامهاى است ملى،كاشف از ناهت ملت نجيبه و باحث از اخبار و علوم و منافع راجعه به ملت و متشكر از عنايت ايصال اخبار و فصول و مواد علميه مقتضيه با آزادى از ادراج كل يا تأديه عوض در موقع مناسبت علاوه براين (روزنامه آزاد هفتگى) در عنوان قيد شده است.»
2. روزنامه انجمن اصفهان
«روزنامة انجمن اصفهان كه در سال دوم به نام (انجمن مقدس ملى اصفهان) و (انجمن مقدس ولايتى اصفهان) و در سال سوم و چهارم منحصرا به نام (انجمن اصفهان) موسوم گرديده، در شهر اصفهان به مديرى (آقا سراجالدين صدر جبلعاملى موسوى) و دبيرى (نجم الواعظين موسوى) در سال 1324 قمرى تأسيس. شمارة اول آن در تاريخ يكشنبه 21 ذى قعده 1324 قمرى مطابق 6 ژانويه 1906 ميلادى در چهار صفحه با چاپ سنگى منتشر شده است. مقالة افتتاحى آن بدين قسم شروع مىگردد: «از آن رو كه اين جريده به نام نامى و اسم گرامى انجمن شوراى ملى اصفهان ناميده مىشود، انشاءاللّه در ابتدا لازم آمد لفظ مجلس را در اصطلاح و عرف متمدنين ترجمه شود تا قرائت كنندگان در باره منبع خير و معدن صلاح و ثروت و عزت و استقلال خود به قدر ميسور معرفى حاصل نمايند.» مندرجات در درجة اول يعنى در صفحات اول هر شماره عبارت از مذاكرات انجمن ملى اصفهان است كه مرتبا تمام مذاكرات به نام اشخاص ضبط شده و چون گاهى در هفته دو سه مرتبه انجمن تشكيل مىشدهاند لذا بعضى از شمارههاى روزنامه منحصرا مذاكرات انجمن چاپ شده است. در حقيقت روزنامه انجمن سخنگوى رسمى انجمن ولايتى اصفهان بوده و تأسيس روزنامه به منظور چاپ صورت مذاكرات انجمن بوده و پس از ختم مذاكرات انجمن مقالات ديگر و اخبار شهرى چاپ شده است.»
3. روزنامه جهاد اكبر
«روزنامة جهاد اكبر در اصفهان به مديرى (ميرزا على آقا خراسانى) و از شماره 26 سال اول به مديرى نامبرده و نويسندگى (ميرزا محمدعلى علم) تأسيس و در سال 1325 قمرى منتشر شده است. روزنامة جهاد اكبر معمولاً در هشت صفحه به قطع روزنامة الجناب و با چاپ سنگى در دارالطباعه عباس خان و خط نستعليق روى كاغذ مرغوب چاپ شده و شمارة اول آن در ششم محرم 1325 قمرى انتشار يافته است. اين روزنامه هفتگى بوده. محل طبع و انتشار آن اصفهان معين گرديده.آبونة روزنامه بدين قرار بوده است: ساليانة اصفهان 25 قران، ششماهه 15 قران ساير ولايات داخله به اضافة قيمت پست اعلانات نافعه به حال دولت و ملّت مجانا درج مىشود.
در هر شماره در زير عنوان در ضمن دو سطر روزنامه بدين قسم معرفى شده:
«جريدهاى است مطلق و آزاد، محرك سلسله حميت و اتحاد، مهذّب اخلاق و محذر از نفاق در مواقع لازمه بيان نافعة علميه و مقالات ادبيه و سياسيه نيز مندرج خواهد شد.» مندرجات روزنامة جهاد اكبر مانند ساير جرايد آغاز مشروطيت پس از درج مقالة اساسى عبارت است از: اخبار شهرى و حوادث و اتفاقات اطراف شهر و وقايع كلى مملكت و مقالات مشتمل برتظلم خواهى از حكام مستبد و طرفداران استبداد.»
4. روزنامه اصفهان
در جلد اول كتاب تاريخ جرايد و مجلات ايران نوشتة صدر هاشمى درباره اين روزنامه آمده است:
«اين روزنامه در شهر اصفهان تأسيس و شمارة اول آن با چاپ سنگى و خط نستعليق بسيار خوب در تاريخ دوشنبه سلخ شهر رجب 1325 قمرى مصادف و مطابق 9 سپتامبر 1907 ميلادى منتشر شده است. هفتهاى سه نمره طبع و روزهاى شنبه و دوشنبه و چهارشنبه توزيع مىشده. كتاب روزنامة ميرزافتح اللّه فرزند افسر كه هر دو از خطاطان معروف اصفهان و در هر شماره نام خود را در آخر صفحه چهار درج نموده است.
اسم روزنامه (اصفهان) به خط نستعليق درشت و در زير آن سال تأسيس 1325 و در بالاى آن (هوالمستعان) درج است قيمت اشتراك و آبونه در اصفهان ساليانه سه تومان، ششماهه هفده قران، ساير ممالك ايران به ترتيب، سه تومان و ششهزار و دو تومان، هندوستان و افغانستان دوازده روپيه و هفت روپيه، در تمام اروپا و عثمانى و مصر بيست و پنج فرانك، روسيه و تركستان ده منات، شش منات، اعلانات هر كلمه صد دينار، قيمت هر نسخه سه شاهى.
مرام و مسلك و نوع مطالب روزنامه در ضمن دو سطر در زير عنوان بدين قسم معرفى شده: «اين جريده آزاد است و از هر مقوله تحت عناوين و مقالات مخصوصه بحث لوايح مفيده و مراسلات بامضاى معروف يا تعرفى را به امتنان پذيرفته و درج مىكنند و به هر صورت مسترد نمىشود.»
و منظور از كلمة آزاد كه در اينجا (اين جريده آزاد است) ذكر شده و هم چنين در بعضى از جرايد قبل از مشروطيت و زمانهاى نزديك پس از مشروطيت ديده مىشود، در مقابل جرايد روزنامههاى دولتى است كه براى درج هرگونه مطلب و مقاله آزاد نبودهاند. راجع به علت معرفى و وجه تسميه روزنامه به نام اصفهان شرحى در مقالة افتتاحى به قلم مدير روزنامه نوشته شده كه براى مزيد اطلاع خوانندگان چون نسخ روزنامه خيلى كمياب و دسترسى بدان مشكل است، عين مقاله را در اينجا نقل مىكنيم :
وجه تسميه : «... اين جريده ناقابل خودمان را كه بعوناللّه در اصفهان نشر مىنماييم به (اصفهان) كه خاص و عام همه نام نامى اين شهر گرامى را مىدانند و روان دارند موسوم سازيم.اما بىاينكه اين نيت خود را عيان كنيم، در مقام تيمّن و تفأل از حضرت مستطاب ملاذالانام و مروج الاحكام آقاى (ثقهًْ‌الاسلام حاج آقا نوراللّه) مدظله اسم اين روزنامه را استفتاء و استعلان كرديم. فورا به زبان الهام بيان فرمود: «اصفهان»و شكى نيست كه اين را جز به الهامات غيبى و تأييدات لاريبى حمل به چيزى نتوان نمود. اميدواريم به فال نيك و باعث رغبت دور و نزديك بوده در خدمت معارف پرور غيور و هموطنان عزيز عموما اهالى با غيرت و ايمان اصفهان و آقايانى كه مراودت و مناسباتى با اين ساحت پيدا كرده، توطن در اين سامان نمودهاند خصوصا وسيله ترغيب و تشويق باشد. و (حبّالوطن منالايمان). اين نخستين سرمقالة شماره اول روزنامه اصفهان و مندرجات روزنامه بود. پس از سرمقاله قسمتى از اخبار داخله و اخبار و تلگرافات خارجه مىباشد. منتهى در نوشتن اخبار بيشتر تفسير آنها مورد توجه بوده تا نقل اخبار.»
5. روزنامه بلديه اصفهان :
جلد دوم كتاب تاريخ جرايد و مجلات ايران در مورد اين جريده مى نويسد:
«روزنامه بلدية اصفهان به مديرى و نگارندگى (ميرزا عباسخان چهارمحال) و دفتردار كل (ميرزا احمدخان چهارمحالى) در شهر اصفهان تأسيس و شماره اول سال اول آن در چهار صفحه وزيرى با چاپ سنگى در مطبعه (فرهنگ) طبع و در تاريخ پنجشنبه چهارم ذىالحجهًْالحرام 1325 قمرى منتشر شده است دربارة مسلك و مرام روزنامه در ضمن دو سطر در زير عنوان آن چنين نوشته شده است: «اين جريده كه ديده حقيقت بينش باز و با انصاف و واقعيت دمساز است انديشهاش قلع ريشة نفاق و پيشهاش قطع شجره شقاق به غير از داد مقصودى و به جز اتحاد منظورى ندارد. و آزادانه نيك و بد را مخفى تنبه و آگاهى مىنگارد. و دندان روى حرف نمىگذارد تو خواه از سخنم پندگير و خواه ملال.»