آخوند خراسانی آغازگر فصلی نو در اندیشه سیاسی ایران معاصر

کنگره بزرگداشت صدمین سالگرد ارتحال آخوند خراسانی، پس از چند سال تلاش و تحقیق سرانجام امروز با سخنرانی آیات عظام صافی گلپایگانی و صادق لاریجانی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم گشایش می یابد. 

شهرت و محبوبیت آخوند خراسانی نه تنها در آرای ابتکاری و مکتب فقهی و اصولی اوست که در پای درسش در حوزه علمیه نجف ده ها مجتهد حضور می یافتند و شاگردان مبرز او تحولی بزرگ در حوزه های علمیه پدید آوردند، بلکه نقش سیاسی او در مشروطیت و رهبری یکی از مهم ترین جنبش های دوره معاصر دست کمی از نقش علمی او ندارد. اگر منظومه مجتهدان و مراجع شیعه در تاریخ معاصر ایران را از زمان تلاش ایرانیان برای روزآمدی مورد توجه قرار دهیم، درمی یابیم که آخوند خراسانی پس از میرزای شیرازی صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو و سلسله جنبان نهضت ضداستعماری تنباکو، دومین شخصیت از مراجع و علمای تراز اول شیعه است که در راه روزآمدی ایران و رهایی آن از زنجیرهای استبداد و استعمار گام برداشته و نقش بی بدیلی ایفا کرده است. از این رو برای درک درست تاریخ معاصر و تحولات آن باید به دیدگاه ها و فتاوای این گروه از عالمان دینی توجه کرد و رویکرد و موضع آنان را نسبت به این تحولات دریافت. 

چند تن از پژوهشگران حوزه و دانشگاه که درباره آخوند خراسانی تحقیق کرده و مقاله به همایش فرستاده اند، دیدگاه های خود را درباره شخصیت علمی و سیاسی آخوند خراسانی بیان کردند. 

پایه گذار تحول حوزه های علمیه شیعه در دوره معاصر 

حجت الاسلام مهریزی در گفت وگو با خراسان با بیان این که آخوند خراسانی یکی از علمای بسیار تاثیرگذار هم در عرصه حوزه علمیه و هم در عرصه مسائل اجتماعی و سیاسی است، گفت: آخوند خراسانی و شاگردان او را می توان از پایه گذاران تحول در حوزه های علمیه شیعه در دوره معاصر دانست. او که در زمینه تحول حوزه های علمیه نقش مهمی ایفا کرد، شاگردانی را پرورش داد که بعدها در حوزه نجف و قم بزرگ ترین تحولات را در سطح حوزه های علمیه جهان تشیع به وجود آوردند. 

کتاب های آخوند خراسانی مرجع درس حوزه ها در 100 ساله اخیر است 

این مدرس حوزه علمیه با بیان این که بسیاری از عملکردها و رفتارها و همچنین کتاب های آخوند خراسانی در ۱۰۰ ساله اخیر در سطح حوزه علمیه مرجع بوده است، افزود: کارهای ابتکاری او در عرصه های اجتماعی و سیاسی و کتاب هایش مثل کفایة الاصول به عنوان مرجع و منبع اصلی در میان حوزویان مطرح بوده است. به عنوان نمونه کتاب کفایه او در سطح عالی حوزه و به عنوان یکی از متن های درس خارج در حوزه های علمیه و در سطح اجتهاد تدریس می شود. دیگر آثار آخوند خراسانی مثل حاشیه هایی که بر رسایل انصاری و مکاسب او، نوشته است نیز کتاب های مهم و مرجع محسوب می شود. 

ضمن این که نقش و تاثیر آخوند خراسانی را در حوادث مهم دوران زندگی اش از جمله مشروطیت نمی توان نادیده گرفت. 

وی برگزاری همایش بین المللی آخوند خراسانی را در راستای معرفی یکی از مفاخر جهان تشیع در دوران معاصر دانست و گفت: علاوه بر برپایی این همایش که در آن تلاش می شود ابعاد شخصیتی این عالم بزرگوار معرفی شود، ما تصمیم گرفتیم برخی از آثار ایشان را نیز در قالب کتاب منتشر کنیم و در اختیار علاقه مندان قرار دهیم. 

جمع آوری و انتشار مجموعه ۳ جلدی فقه فتوایی آخوند خراسانی 

وی به جمع آوری و انتشار کتاب ۳ جلدی «فقه فتوایی آخوند خراسانی» اشاره و خاطرنشان کرد: عمده کتاب های آخوند خراسانی فقه استدلالی است که ایشان در این آثار به شکل کاملا استدلالی بحث کرده اند. آخوند خراسانی کتابی که صرفا فقه فتوایی و بدون استدلال باشد، ندارد ولی ایشان بر رساله های عملیه بسیاری از علمای مشهور عصر خود یا علمای قبل از خود مانند شیخ انصاری، میرزای شیرازی، کلباسی، مازندرانی و... حاشیه زده اند که تعداد این حاشیه ها ۱۴ مورد است و به زبان عربی و فارسی نگارش یافته است. یعنی اگر رساله عملیه به زبان عربی نوشته شده، آخوند خراسانی نیز به عربی حاشیه زده است و اگر به زبان فارسی نگارش یافته، ایشان نیز به فارسی حاشیه نوشته است. ما در دبیرخانه همایش بین المللی آخوند خراسانی این حاشیه ها را جمع آوری، تصحیح و در قالب یک مجموعه سه جلدی چاپ کرده ایم. البته ما بخش پانزدهمی نیز اضافه کرده ایم که شامل فتواهای سیاسی و اجتماعی آخوند خراسانی در دوره مشروطه می شود که در مجلات و کتاب های مختلف منتشر شده است. مثلا ایشان ورود فلان جنس به ایران را به دلایل سیاسی یا اجتماعی حرام اعلام کردند. 

عضو هیئت علمی همایش بین المللی آخوند خراسانی ادامه داد: در مدخل مجموعه ۳ جلدی فقه فتوایی آخوند خراسانی نیز مقدمه ای شامل سیر رساله نویسی در شیعه و گزارشی کوتاه از حاشیه های آخوند خراسانی به رشته تحریر درآمده است. 

اگر چه ما به دلیل محدودیت های زمانی و مطالعاتی فرصت نکردیم در این مجموعه به تحلیل و شرح و بسط دقیق حاشیه های آخوند خراسانی بپردازیم و آن را با دیگر حاشیه ها مقایسه کنیم که جای چنین کاری درباره آثار ایشان خالی است و امید است در آینده محققان کشور چنین پژوهشی را انجام دهند. 

انتشار مقالات مستشرقان درباره آخوند خراسانی 

وی همچنین به جمع آوری و چاپ کتاب دیگری به اسم «شناسنامه آخوند خراسانی» اشاره کرد و افزود: درباره آخوند خراسانی مقاله های فراوانی به زبان های عربی، انگلیسی و فارسی طی ۱۰۰ سال اخیر نوشته شده است که ما ۷۰ مقاله از این مجموعه را گزینش و در بخش مقالات ذکر کرده ایم. در این بخش حتی مقاله هایی از مستشرقان درباره آخوند خراسانی آمده است که نقش و جایگاه برجسته ایشان را نشان می دهد. چنین مقالاتی از شاگردان ایشان مانند آقابزرگ تهرانی و یا متفکران غیرایرانی مثل پروفسور حامد الگار در این مجموعه آمده است. فهرست ۱۵ پایان نامه ای که درباره آخوند خراسانی تاکنون نگارش یافته و همچنین فهرست ۲۰ کتابی که درباره ایشان نوشته شده، به همراه عکس هایی که از ایشان موجود است، در این مجموعه چاپ شده است تا علاقه مندان اطلاعات کاملی را درباره منابعی که تاکنون درباره آخوند خراسانی منتشر شده است، در اختیار داشته باشند. 

آخوند خراسانی فصلی نو در اندیشه سیاسی شیعه گشود 

هم چنین دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) گفت: آخوند ملامحمدکاظم خراسانی از برجسته‌ترین مجتهدان دوره مشروطه بود و برآیند تلاش‌های خستگی ناپذیر ایشان، نوآوری‌های فراوانی است که در عرصه فقه سیاسی شیعه به جا گذاشته است. 

به گزارش ایسنا حسین آبادیان افزود: دیدگاه‌های ایشان فقط استمرار دیدگاه های فقهای سلف نیست، بلکه وی از طریق بازاندیشی در آموزه‌های به جا مانده از گذشته، فصلی نو در اندیشه‌های سیاسی شیعه گشود؛ فصلی که با مقوله حقوق مردم پیوندی وثیق داشت. 

وی با بیان این‌که روشن است که میان اندیشه و سنت، پیوند ناگسستنی وجود دارد ادامه داد: بر این اساس هیچ جماعت انسانی را نمی‌توان یافت، مگر آن‌که در چارچوب سنت‌های به جای مانده از نیاکان خود می‌اندیشد و این مساله تا جایی است که اگر همین جماعات قرار باشد علیه سنت به ارث رسیده از نیاکان، اقدامی انجام دهند، راهی ندارد جز این‌که با امکانات همان سنت، نظمی نوین بنا کند. 

وی خاطرنشان کرد: نکته دیگر این‌که نه تنها کلیه انسان‌ها، «غیر» را در درون سامانی از ارزش‌ها، داوری‌ها و فرهنگ‌های به ارث رسیده از گذشته مورد فهم قرار می‌دهند، بلکه اگر هم قرار باشد تحولی در سامان فکری خویش به وجود آورند، چاره‌ای جز مراجعه و ارجاع به سنت‌های خود ندارند. دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: به عبارتی دیگر، اندیشه جدید را نمی‌توان بی‌اعتنا به سنت، از جایی وارد کرد؛ زایش اندیشه جدید چیزی جز تحول کهنه به نو با توجه به الزامات فرهنگی هر جماعت، نیست. وی گفت: آن گاه که کهنه، ماده‌ای می‌شود برای شکل‌گیری صورت اندیشه جدید، نقاط عطف تاریخی شکل می‌گیرد، بدون تردید از این نگاه، «مشروطه»، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است. 

وی اظهار کرد: آخوند خراسانی ‌که از برجسته‌ترین حاملان و سخنگویان سنتی اندیشه در جهان شیعه به شمار می‌رفت، توانست همان دانش مرسوم در حوزه‌های علمیه را مبدل به موتور محرکه‌ای برای تحول سیاسی و اجتماعی ایران کند. 

آبادیان خاطرنشان کرد: آخوند خراسانی توانست از درون آن چه فرسوده تلقی می‌شد، اندیشه‌ای نو بنا کند و از بساط کهنه، نظمی نوین برای تاریخ اندیشه به ارمغان آورد. 

مجتهد جریان‌ساز در عرصه تعلیم و تربیت 

یک عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی هم گفت: آخوند خراسانی از مجتهدان و مربیان جریان‌ساز و صاحب سبک در عرصه تعلیم و تربیت بود. حجت الاسلام و المسلمین سیدعباس رضوی با بیان این‌که آخوند خراسانی از برجسته‌ترین مربیان و استادان حوزه نجف در عصر مشروطه بود تصریح کرد: دیدگاه‌های اصولی، فقهی، بیان شیوا و هوشمندی خاص ایشان، جایگاه علمی ممتازی به ایشان داده بود. 

وی افزود: خراسانی در تعلیم و تربیت، صاحب مسلک بود و از این رهگذر، شاگردان بسیار و ممتازی را که بخش قابل توجهی از بنیه علمی حوزه‌ها در سده اخیر، وامدار اندیشه‌های آنان است در حوزه درسی خود پرورش داد. 

وی ادامه داد: به نوشته شیخ محمد حرزالدین «طلاب فاضل ایران و هند و عراق و دیگر سرزمین‌های اسلامی آهنگ درس آخوند کردند و از حوزه درسی وی، جمع بسیاری از مراجع تقلید و استادان پر آوازه فارغ التحصیل شدند وعمده شاگردانش توفیق یافتند به ریاست علمی و کرسی تدریس دست یابند.» 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: علامه امین نیز در استقبال گسترده طلاب در درس آخوند نوشته است که طلاب برای استفاده از مجلس درس آخوند، به وی روی آوردند. به ویژه پس از درگذشت میرزا حبیب‌ا... رشتی و شیخ هادی تهرانی تدریس دانش اصول به وی منتهی شد... صدها تن از فضلا و مجتهدان در درسش شرکت می‌کردند و مدرس تبریزی نیز شرکت کنندگان در درس آخوند را بیش از هزار شمرده که صد و بیست نفرشان مجتهد مسلم بوده‌اند آقا بزرگ تهرانی شمار آن را زیاده بر هزار و دویست طلبه و میرزا محمد فیض قمی تعداد هزار و هفتصد نفر از شرکت کنندگان دردرس آخوند را شماره کرده است این در حالی است که عده زیادی از شاگردان علمای دیگر از جمله شاگردان میرزای شیرازی مانند شیخ عبدالکریم حائری دردرس آخوند شرکت می‌کردند. 

وی خاطرنشان کرد: بر این اساس، به راحتی می‌توان ادعا کرد که آخوند از مجتهدان و مربیان جریان‌ساز و صاحب سبک در عرصه تعلیم و تربیت بود که از این رهگذر، شاگردان فراوانی را به جوامع مختلف علمی معرفی کرد. 

دانستن مواضع آخوند خراسانی در قبال مشروطه یک ضرورت فرهنگی است 

دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه اصفهان هم اظهار داشت: امروز دانستن مواضع رهبران درجه اول دینی از جمله مرحوم آخوند خراسانی در قبال مشروطیت، تنها یک ضرورت تاریخی نیست، بلکه یک ضرورت فرهنگی نیز به ‌شمار می‌آید. عبدالمهدی رجایی افزود: انقلاب مشروطه به عنوان یکی از حوادث بزرگ تاریخ معاصر ایران، که در سیاست و فرهنگ این سرزمین تاثیر عمیق و ماندگاری داشته است، نقطه عطف مهمی در تاریخ کشورمان به حساب می‌آید. وی تصریح کرد: همین امر موجب شده است تا این برهه حساس تاریخی، به طور پیوسته، حجم عظیمی از پژوهش‌ها و تحقیقات تاریخی را به خود اختصاص دهد و گذشت زمان نه تنها از اهمیت بحث درباره این رویداد مهم تاریخی نکاسته، بلکه موجب شده است در راس حوزه مطالعاتی تحقیقاتی بسیاری از اندیشمندان قرار گیرد. وی افزود: وقوع انقلاب مشروطه، مرهون زحمات و مشارکت طیف وسیعی از مردم اعم از روحانیت، روشنفکران، تجار و بازرگانان و مردم عادی بوده است. وی ادامه داد: سهم علمای عتبات عالیات در انقلاب مشروطیت، هرچند که از مشهورات و کلیات تاریخی درجه اول است، اما پژوهش‌های مستند تاریخی برای استخراج و نگارش تاریخ دقیق مشارکت آن‌ها همچنان فقیر و ناچیز است. وی افزود: همین امر موجب بروز برخی کج روی‌ها در تحلیل وقایع مشروطه شده است و امروز دانستن مواضع رهبران درجه اول دینی از جمله مرحوم آخوند خراسانی در قبال مشروطیت، تنها یک ضرورت تاریخی نیست، بلکه یک ضرورت فرهنگی نیز به ‌شمار می‌آید. وی خاطرنشان کرد: در زمان استبداد صغیر، مدیر روزنامه حبل‌المتین کلکته نیز برای رفع این شبهه که روحانیت شیعه مخالف پیشرفت و ترقی است، مجموعه‌ای از فتاوا، احکام و نامه‌های علمای عتبات را در مقاله‌ای گرد آورد که براساس آن تا رمضان 1326. ق از سوی آنان حدود سی نوشته صادر شده بود. رجایی افزود: توجه به این فتاوا، نشان می‌دهد که اگر بازیگران عرصه سیاست آن روز، کمی بیشتر به نظرها و راه روشن علمای عتبات توجه می‌کردند و به مجاهدات آنان ارج بیشتری می‌نهادند، بی‌تردید انقلاب مشروطیت به بسیاری از بلایای داخلی و خارجی مهلک گرفتار نمی‌شد. وی خاطرنشان کرد: ازاین‌رو، به طور قطع جمع‌آوری مجموعه‌ کامل سخنان، فتاوا و نامه‌های این علما، بسیار نتیجه بخش و راهگشا خواهد بود و بی گمان به صورت متنی متقن و آیینه‌ای روشن از تاریخ مشروطیت ایران درخواهد آمد. لازم به ذکر است این کنگره که از سوی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار می شود فردا با سخنرانی آیت ا.... جوادی آملی به پایان می رسد. 

نرم افزار مجموعه آثار آخوند خراسانی تولید شد 

با تلاش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار مجموعه آثار مرحوم آخوند خراسانی(ره) تولید و در کنگره بزرگداشت این عالم برجسته شیعی رونمایی می‌شود. به گزارش مرکز خبر حوزه، مسئول تولید محتوای معاونت پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی صبح دیروز در جمع خبرنگاران با اعلام این خبر که نرم افزار مجموعه آثار مرحوم ملامحمد کاظم خراسانی ملقب به آخوند خراسانی توسط این مرکز تولید شده است، اظهارداشت: مرکز نور در راستای تولید آثار شخصیت محور به صورت کتابخانه ای و چند رسانه ای، اقدام به تولید آثار منتشره مرحوم آخوند خراسانی کرده است. جعفر سبحان‌پور افزود: این نرم افزار همزمان با برگزاری کنگره بزرگداشت این مرجع بزرگ در روزهای 23 و 24 آذرماه رونمایی و به علاقه مندان و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی عرضه می‌شود. مسوول تولید محتوای معاونت پژوهش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با اشاره به همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تولید این نرم افزار، اظهارداشت: بخش نمایش متن، یکی از بخش‌های این نرم افزار است که در آن، 72 عنوان کتاب در 175 جلد، که شامل تمامی آثار ایشان و آثار مربوط به آخوند است، در معرض دید و استفاده علاقه مندان قرار گرفته است؛ در این بخش آثار شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و سایر علما در حوزه فقه، اصول، سیاست و اخلاق که بر آثار ایشان شرح، تعلیق و حاشیه نوشته اند، نیز در دسترس کاربران قرار گرفته است. وی، قابلیت جستجو و تسهیل فعالیت پژوهشی در خصوص آثار مرحوم آخوند خراسانی را از دیگر مشخصه‌های این نرم افزار ذکر کرد و گفت: در این نرم افزار دو نوع جستجوی ساده و پیشرفته با کاربری‌های خاص در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است؛ جستجوی دامنه ای و کتابخانه ای از جمله ویژگی‌های بخش جستجو است که امکان زیادی به پژوهشگرانی که به دنبال جمع آوری دقیق مطالب هستند، فراهم می‌آورد. سبحان پور، بخش کتب مرتبط را از دیگر بخش‌های این نرم افزار عنوان کرد و افزود: در این بخش، شرح و حاشیه و تعلیقه‌هایی که در خصوص آثار علمی مرحوم آخوند نوشته شده است، به صورت تایپی و تصحیح شده در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. وی بخش نگارخانه را از قسمت‌های متنوع و جذاب این نرم افزار ذکر کرد و اظهارداشت: در این بخش، عکس‌های تاریخی و کمیابی از مرحوم آخوند خراسانی و شاگردان ایشان از جمله علمای بزرگی همچون مرحوم آیت ا... العظمی بروجردی به چشم می‌خورد؛ در همین زمینه فیلمی مستند در خصوص زندگی نامه مرحوم آخوند خراسانی و رویدادهای مهمی که در خصوص زندگی این مرجع بزرگ در ایران و حوزه‌های علمیه به وقوع پیوسته است، قرار داده شده است. سبحان‌پور ادامه داد: علاوه بر شرح زندگی نامه این مرجع بزرگ به شکل مکتوب، مصاحبه ای مفصل با حجت الاسلام والمسلمین کفایی (نوه پسری مرحوم آخوند خراسانی) به صورت تصویری در منظر دید علاقه مندان به علم و فقاهت قرار گرفته است. وی در پایان یادآور شد: نظرات و مناظرات آخوند خراسانی(ره) درباره حکومت دینی و مباحث سیاسی یکی از مواردی است که در این نرم افزار به آن توجه شده است که می‌تواند برای استفاده محققان و پژوهشگران این حوزه بسیار مفید باشد.